یادمان، بنا یا سازه ای است که برای گرامیداشت، یک شخص یا اشخاص خاص، بزرگداشت یک رویداد یا واقعه و یا خاطرات تاریخی و میراث فرهنگی که برای یک گروه اجتماعی مهم است ساخته می شود. برخی یادمانهای گذشته و اخیر بدلیل ویژگی هایشان تأثیرگذار و خاطره انگیزند و نقش خود را به خوبی ایفا می کنند. ولی گروهی دیگر از یادمانها که با هزینه بسیار تولید شده اند هیچگاه به «یادمان» تبدیل نشده اند و در واقع نتوانسته اند به اهداف خود برسند.
اهمیت و جایگاه رفیع جهاد، شهادت و شهدا در نظام اعتقادی و مبانی انقلاب اسلامی ایجاب می نماید که فعالیت های انجام شده از هر حیث با این شان و منزلت همخوانی داشته باشد فلذایادمانهای شهدادر ایران جزء مهمترین آثار هنری مستند و ماندگار تاریخ انقلاب اسلامی در کشور هستند و هر طرح آگاهانه یا غافلانه ای که منجر به حذف یا تغییر محتوایی ,و مفهومی این اثر ارزشمند شود در جهت تضعیف تاریخ انقلاب اسلامی محسوب می شود. در میان آثار متعددی که در چند سال اخیر به عنوان یادمانهای شهدا طراحی و یا اجرا گردیده اند، رویکردهای شکلی و فرمی مختلفی مشاهده می‌شود. ولی اکثرا بدلیل عدم تعریف دقیق و صحیح اصول و مبانی معماری یادمانهای شهدا و نیز بعضا کم توجهی طراحان و یا سفارش دهندگان این طرحها شاهد معماری مفهومی متناسب و جوابگو نبوده ایم و بیشتر خلاقیت و نوآوریها در این زمینه ها بوده است.
یادمانهای شهدا در ایران
علیرغم اینکه طراحی یادمانهای شهدا به عنوان سمبل فرهنگ، جهاد و شهادت ونیز به عنوان اماکن مقدس و ماندگار موضوعی مفهومی ومحتوایی بسیار مهم میباشد لیکن بنظر میرسد که در بیشتر طرحهای اخیر رویکردهایی نظیر رعایت شفافیت فضایی، سبب ایجاد حجمی گشوده به چهار سو شده و کمتر می‌توان فضایی کاملا محصور را در میان آنها یافت.ویا برخی از آثار با رویکردی مشابه برج مقبره‌ها، بر تناسبات کشیده تأکید دارند و برخی دیگر نیز با نزدیک شدن به حجم مکعب یا مکعب مستطیل، با ایده‌ای مشابه ایدۀ چهارطاقی‌ها، درمحیطهای شهری نمایان گشته اند. همچنین در برخی از آثار، ترکیبی از عناصر معماری گذشته به پدید آمدن فرمهای مشابه گنبدخانۀ مساجد و یا فرمهای جدید گشته اند. ودر برخی نمونه های دیگر طرحها با تبعیت از فرم‌گرایی طراحی شدهاند؛ که با ترکیب‌بندی فرمهای گوناگون به طراحی‌های مجسمه‌گون گرایش یافته‌اند.
در حالیکه وقتی بحث نشانه‌شناسی یادمانهای شهدا و ارتباط آن با هویت اسلامی وفرهنگ ایثار وشهادت مطرح می‌شود، دیدگاه فرم گرایانه صرف نمیتواند بهترین روش برای معرفی وماندگار سازی فرهنگ شهادت در این گونه معماری باشد.و با توجه به اهمیتی که نشانه‌شناسی علایم و نمادهادر معماری مفهوم گرا سنتی ایران درنمونه های مشابه داشته است آشنایی با این مفاهیم وبکارگیری آنان میتواند رهیافت بزرگی در این زمینه به طراحان بدهد. بعنوان مثال در معماری سنتی ایران یکی از جنبه‌های معماری آرامگاهی، ایجاد ارتباط میان جهان مادی ومعنوی است،. چنانکه گنبدیا برجهای مقبره‌ای (مهمترین جزء مقابر)، نشانه صعودواشاره به آسمان وبهشت است. وشکل چهارگوش اماکن دینی مبین قطعیت و تغییرناپذیری قانون، و شکل کروی آن نشانه آسمان و مفهوم نامحدود و نامتناهی است،. طرح گیاهان ساقه‌ای اسلیمیهامی‌تواند تمثیلی ازبهشت باشد اعداد مقدس نیز در معماری بقاع و مقابر تأثیر نهاده است.همچنین خطوط به کار رفته در آرامگاهها نیز علاوه بر وجه تزیینی وجاودانه کردن خاطره زهدبنیانگذاران به دلیل استفاده از آیات قرآن،ادعیه، اشعار وذکرزهدو تقوای بنیانگذاران، جنبه معنوی و مقدس و آخرت گرایی به این اماکن می‌بخشد.
بهمین دلیل در یادمانهایی که الهاماتی از فرمهای شاخص کارکردی مشابه گذشته، نظیر بناهای آرامگاهی و برج مقبره‌ها و چهارطاقی‌ها، دارند بنای جدید تا حدودی القای معانی ومفاهیم گذشته را با خود همراه خواهد داشت. و آن بنای با کاربری یادمان شهدا تا حدودی سنخیت دارد. لیکن در موادی که صرفاتقلید از فرمها والگوهای معماری گذشته بوده بدلیل اینکه توجه به شرایط زمانی و مکانی از مهمترین خصوصیات معماری ایرانی اسلامی است و ما در این دوره باید ملزم به آن باشیم فلذا این تقلید ناآگاهانه از گذشته نه تنها هیچ سودی ندارد، بلکه باعث کاهش ارزش های والای این معماری خواهد شد. ضمنا در نمونه هایی که به طراحی‌های مجسمه‌گون نزدیک‌تر شدهاند، انتقال مفهوم گاهی به‌خوبی صورت نگرفته و وجه تمایز آشکاری میان این آثار و سایر المان‌های شهری نمیتوان مشاهده کرد.
نتیجه نهایی
با توجه به اینکه در ایران بیشتر شهرها به علت داشتن همین یادمان ها ی شهدا هویت پیدا می کنندو این بناها این قابلیت را دارند که نحوه بودن و هستی شناسی یک دوره و یک ملت را به تمامی معنای کلمه در برابر بینندگان وبازدیدکنندگان با ارزش ها و با عقلانیت های متفاوت به نمایش بگذارند فلذا طراحان این امرمیبایست سعي در خلق گونه ای معماری نمایند كه هم به لحاظ محتوا و هم به لحاظ صورت و اصول زیبایی شناسانه در برگيرنده مفاهيم عرفانی ناب و خاطراتي فراموش ناشدني بوده و با زبان نماد و استعاره بيانگر معانی ناب فرهنگ ایثار وشهادت نظیر : فدا کردن جان برای حفظ ارزشها، عزت بخشیدن به جامعه ، خدا محوری در مقابل خود محوری ، توجه به آخرت و بی اعتنایی به دنیا ، حرکت درمسیرکمال ، حضورفعال درصحنه های دفاع ازحق، ایجادهویّت وهدف مشترک دریک جامعه باشدو نیز با استفاده از محتوای معنوی بیان نمادین در معماری نظیر فرم،رنگ،مصالح،نورپردازی،هندسه واعداد، بافت و…. پاسخی درخور به این نیاز احاد جامعه دهند.
همچنین این یادمانها میبایست بگونه ای طراحی گردند که در مقیاس کلان تر دارای ارتباط موضوع با عملکرد وهویت مکان، همبستگی با دیگر عناصر ومبلمان شهری ، عامل ارتقای کیفیت محیط و ایجاد سرزندگی فضاهای شهری،تداعی کننده عملکرد تاریخی فرهنگی وانتقال،عامل ایجاد کننده یک نشانه ویا پیام ، معرف سبک ها و سنت های هنری ونمادهای آن منطقه ،ایجاد حس خاطره انگیزی مکان با القای روحیه خاص در فضا و عامل ارتقای آگاهی های عمومی وارزش های فرهنگی آن جامعه باشد.
به نکات بسیار جالبی اشاره شده است