“24 ساعته تهران روشن است”، معصومه ابتکار در چهارمین جلسه برنامه‌ریزی و توسعه استانداری تهران چنین اظهار داشت. وی یادآور شد: “یکی از معضلات شهر تهران، آلودگی نوری است.” اما اساسا آلودگی نوری چیست؟ آلودگی نوری1 نور مصنوعی بیش از حد، گمراه و یا مزاحم است. به بیان دیگر، نور مصنوعی که بدلیل طراحی یا اجرای بد یک سیستم نورپردازی و ایجاد نوری فراتر از حد انتظار روشنایی، از استاندارد خود خارج شده است و بر دو نوع اصلی تقسیم بندی می گردد2:
• نور ناخوشایند تحمیلی بر نور طبیعی و یا نور زمینه اندک
• نور بیش از حد (در فضاهای داخلی)
از آنجائیکه این پدیده دارای اثرات منفی بسیاری شامل هدررفت انرژی، اثرات سوء بهداشتی3 و روانی بر انسان4، اختلال در اکو سیستم و رصدهای ستاره شناسی، افزایش آلودگی هوا و مبهم بودن ستارگان در آسمان شب می باشد، بررسی و نقد این معضل ضروری به نظر می رسد.
استفاده از نور برای روشنایی شهر، مفهوم جدیدی در زندگی شهرنشینی ایجاد کرده و منظری دیگر از حیات شهری را رقم می‌زند؛ مفهومی که حیات شبانه شهر نام گرفته است و به شاخص نمودن فضا و نشانه های شهری، ارتقا کیفیت محیط های شهری، ایجاد امنیت در فضا و تمایل به حضور در آن و ایجاد آسایش جسمی و روانی می انجامد. اگرچه، هرچیزی که به دست انسان به طور مصنوعی شبیه سازی می شود، علاوه بر سودمندی توازن طبیعت را بر هم زده و مشکلات عدیده ای را بوجود می آورد. آلودگی نوری خود از عوارض جانبی تمدن صنعتی است. در سال های اخیر شهرداری ها اقدام به نورپردازی گسترده خیابان ها، معابر، پل ها و پارک ها نموده اند. در نگاه اول شاید این فعالیت، یک اقدام مثبت در جهت زیباسازی شهرها باشد اما با تامل بیشتر، ابتدایی بودن این نورپردازی ها و معضلات رایج شده در سطح شهرها در اثر این اقدام، قابل ملاحظه است. برای مثال هدف مهم در نورپردازی خیابانی، نورپردازی بزرگراه هاست، اما متأسفانه بیشتر نورپردازی های خیابان ها در ارتفاع بالا و نامناسب نسبت به تقاطعات انجام شده که با مقیاس پیاده رو ها همخوانی ندارد. ما به نور لامپ ها به اندازه ای نیاز داریم که با زاویه تابش مناسب زیر پایمان را روشن کنند، نه فضای بالاتری سرمان را. اما به دلیل ناآشنایی با علم نورپردازی و نبود متخصصان در این زمینه، مسئولان زیباسازی شهرداری شهری چون تهران بدون توجه به آلوده شدن فضای پایتخت و میزان لطمه به محیط زیست، با نصب انواع لامپ ها و نورپردازی های لیزری سبب شده اند آلودگی نور به مرحله هشدار برسد.
جمال کامیاب مدیرعامل سازمان زیباسازی شهر تهران در میزگرد ایسنا با عنوان «تهران شهر شب نیست»، وجود آلودگی نوری در بعضی نقاط تهران را تایید نمود و گفت: “امروز در تهران در بعضی نقاط با اغتشاش بصری به جهت آلودگی نوری روبرو هستیم به طوری که دیگر آسمان شهر را به شکل واقعی همراه با ستاره‌ها نمی‌توان دید.” وی افزود: “قطعا وقتی اغتشاش بصری و آلودگی نوری پیش می‌آید، عملا امکان حیات شبانه را از بین می‌برد… باید تدوین هویت ویژه بصری شهر را با نورپردازی پیگیری کرد… نورپردازی نمی‌تواند از یک عنصر شهری مانند پل، خیابان و یا بنای تاریخی جدای از هویت آن انجام شود، یعنی می‌بایست در هماهنگی با کارکرد و چیستی آن عنصر شهری قرار بگیرد… عدم توجه به این کارکرد و عملکرد و هویت فضا در طراحی نورپردازی باعث می‌شود حس تعلق به فضا و آرامش برای شهروند ایجاد نشود، در نتیجه در مرحله بعد شهروند نمی‌تواند حیات شبانه را در شهر شکل بدهد و در تعامل با محیط قرار گیرد… باید در جهت امنیت شهروندان به نورپردازی در دو باب روشنایی به عنوان قابل رویت کردن فضا برای افراد جهت پیدا کردن مسیر و نورپردازی به عنوان بحث زیباشناسانه و تزئین شهر توجه کرد و میان این دو تفکیک قائل شد… امروز دچار اغتشاشاتی هستیم که بخشی به رویکردهای سلیقه‌ای و ذوقی برمی‌گردد.”
حقیقتا چنین است، سبک مشخص و اصول نورپردازی معینی برای نورپردازی فضاهای شهری وجود نداشته و این نورپردازی ها به صورتی کاملا ابتدایی و سلیقه ای طراحی می گردد. در تایید این موضوع به بیان نقل قول هادی حیدرزاده مدیر کل حفاظت محیط زیست استان تهران می پردازیم:
“نورپردازی هایی که در تهران شاهد آن هستیم ماحصل سلیقه ای عمل کردن مدیران در این زمینه است.”
خالی از لطف نیست که بدانیم جلوگیری از آلودگی نوری جزء راهبردها و سیاست های اجرایی مصوبه 152 جلسه رسمي علني فوق العاده شوراي اسلامي شهر تهران با عنوان “الزام شهرداري تهران به تهيه و ارائه طرح جامع روشنايي و نورپردازي فضاهاي شهر تهران “بوده است. اما مسئولین اجرایی به جای درک این معضل و چاره جویی برای حل آن و پیشگیری از ایجاد معضلات بیشتر در آینده اهداف دیگری را پیگیری می نمایند. در اینجا به بخشی از گزارش سازمان زیباسازی شهر تهران بسنده می کنیم: “محمد ابراهیمیان فر مدیر اداره نور و مبلمان معاونت فنی سازمان زیباسازی شهر تهران، فضاهای شهری نیازمند به نورپردازی را شامل میادین، معابر، پیاده راه ها، بناهای تاریخی، بناهای ارزشمند، پلها و تقاطع های غیر همسطح و همچنین فضاهای سبز مجاور معابر که واجد ارزش بصری باشند، را عنوان کرد و افزود: اجرای طرح های ویژه، خلاقانه و استفاده از فن آوری های نوین در امر نورپردازی ها و آذین بندی های مناسبتی از اولویت های سازمان زیباسازی است.”
ملاحظه می گردد که مهمترین دغدغه مسئولین عبارت است از طرح های خلاقانه و استفاده از فن آوری های نوین، در صورتی که اساسا هیچ الگو و سبک نورپردازی مدونی در نورپردازی های فضاهای شهری تا کنون ارائه نشده است!
1. Light pollution, also known as photo pollution or luminous pollution
2. مزاحمت نور، درخشش بیش از حد نور، تابش خیره کننده، اعوجاج نور و روشنایی آسمان در شب
3. دکتر عبدالله فضل علی زاده، رئیس انجمن سرطان ایران می گوید: “ملاتونین هورمونی است در بدن که در پاسخ به دوره های تاریکی و روشنایی روز و شب ساخته می شود… این هورمون در محافظت بدن نقش دارد اما استفاده بیش از حد نورهای مصنوعی در شهرها سبب ساز کاهش ترشح این هورمون در بدن می شود. همه موجودات زنده داری ساختارهای درونی هستند که وضعیت و عملکرد آنها را در مقایسه با محیط زیست شان سامان می دهد.”
4. آسیب های چشمی، بروز استرس، تضعیف قدرت فکر، خیرگی و در دراز مدت تضعیف دستگاه ایمنی بدن، افزایش ابتلا به انواع سرطان، کاهش آستانه تحمل، جوش زدگی و رنگ پریدگی، بر هم خوردن ساعت درونی بدن و بروز افسردگی.
حامد سیمی، پژوهشگر دکتری معماری، پژوهشکره هنر، معماری و شهرسازی نظر، [email protected]
بسیار جامع و عالی. موفق باشید
بسیار عالی و خوب