1) مقدمه
راحتی و آسایش یکی از عوامل کلیدی در میزان و نوع حضور افراد در یک فضای عمومی شهری است؛ عوامل متعددی مانند نور، صدا، دما، بوهایی که در محیط وجود دارند و ارزشهای بصری میتوانند در میزان آسایش یک فضا تاثیرگذار باشند که بر اساس مطالعات انجام گرفته در این زمینه، مهمترین عامل اثرگذار در این بین دما و حرارت محیط است که شرایط آسایش مربوطه، تحت عنوان آسایش حرارتی مطرح میشود. در سطح دنیا و به تازگی در کشورمان ایران مطالعات زیادی با محوریت ارتقای آسایش حرارتی در فضاهای عمومی شهری در قالب پروژه های حرفه ای و پایان نامه های تحصیلی در حال انجام است که از جمله میتوان به مطالعات صورت گرفته توسط آقای دکتر شاهین حیدری، آقای دکتر مفیدی، خانم دکتر طاهباز و همکاران و دانشجویان ایشان و سایر موارد مشابه اشاره نمود. اما در عموم مطالعات صورت گرفته تاکنون، صرفاً بر ارتقای احساس حرارتی در فضای بیرونی شهری تمرکز شده است.
2) نقد مسیر و فرآیند مطالعات آسایش حرارتی تاکنون
بررسی فرآیند مطالعات مذکور در مجموع پژوهش های انجام شده تاکنون در کشورمان حاکی از آن است که در تمام موارد پس از سنجش عوامل فیزیکی(رطوبت، دما، باد و تابش) و فیزیولوژیکی افراد، پیشنهادات اصلاحات کالبدی مانند تغییرات فرم بنا، تراکم، گونه های گیاهی و منظرسازی و برنامه ریزی مجدد کاربری اراضی ارائه شده اند. در حالیکه مانند آنچه در مورد حس بینایی و منظر شهری در نظریات و مطالعات رایج آمده است، ادراک متفاوت از احساس است. آنچه فرد حس می کند پس از پردازش در ذهن او بر اساس جنبه های روانی و ذهنی تغییر می یابد و به ادراک تبدیل می شود؛ به زعم نگارنده به همین دلیل است که نرم افزارها و مدلسازی های مربوط به پیش بینی شرایط آسایش حرارتی در موارد زیادی نمی توانند تخمین درستی داشته باشند.
اما اینکه چرا فرآیند مطالعات مذکور به سمت شاخص های عینی و ملموس مانند رطوبت و باد و نظایر آن حرکت نموده است و درکنار آن بخش های روانشناسانه و ذهنی موضوع بررسی نشده اند، می تواند به سنجش آسان تر مساله احساس حرارتی نسبت به ادراک آن بازگردد. در واقع فرآیند سنجش ادراک (بویژه در مورد آسایش حرارتی) بسیار پیچیده خواهد بود. این مساله در سطح کلان تر نیز به اینگونه قابل طرح است که در هر پژوهشی سنجش عوامل ذهنی نسبت به عوامل عینی در محیط شهری بسیار دشوارتر است و می توان گفت احتمالاً به همین دلیل بوده است که رشته روانشناسی محیط در حیطه شهرسازی (نسبت به سایر مباحث کالبدی و دارای نمود بیرونی) مورد اغفال واقع شده است.
باید ذکر کرد که این مساله در فرآیند ادراک آسایش حرارتی بسیار پیچیده تر از عوامل بصری است؛ زیرا علاوه بر عوامل فردی متعدد موثر بر ادراک، عوامل روانشناختی مانند فعالیت ها و فضای اجتماعی حاکم، در ادراک آسایش فرد بسیار موثرند. برای مثال در بسیاری از فصول گرم یا سرد سال و با شرایط شدت شرایط آب و هوایی که از نظر شاخص های عینی و بر اساس تحلیل های نرم¬افزاری عدم آسایش (حسی) در فضاهای بیرونی نشان داده می¬شود، ادراک آسایش افراد تحت تاثیر عوامل اجتماعی، تعاملی و بصری، آنان را در شرایطی قرار می دهد که خود را از نظر ذهنی با محیط سازگار می سازند.
3) نتیجه و پیشنهاد
از مجموعه مطالبی که آمد باید گفت با توجه به توانایی های انسان ها در پردازش داده های حسی و تفاوت بارز ادراک و احساس بویژه در موضوعی مانند آسایش حرارتی در فضاهای شهری توجه نمود. فرآیند مطالعات و محاسبات فیزیکی و فیزیولوژیکی شرایط بهینه آسایش حرارتی بدون در نظر گرفتن عوامل ذهنی بسیار ناقص خواهد بود.
در واقع مداخلات فیزیکی جهت تعدیل شرایط اقلیمی تنها نیمه ای از موضوع آسایش حرارتی است که به احساس حرارتی در محیط باز می¬گردد و نیمه دیگر( که شاید از بخش اول مهمتر نیز باشد) به ادراک حرارتی و عوامل ذهنی-روانی مربوط می شود که البته به دلیل پیچیدگی ماهیت مسائل ذهنی- روانی، شناسایی و کنترل آن نیز بسیار دشوارتر از عوامل فیزیکی خواهد بود. اما مانند بسیاری از مسائل ترکیبی ذهنی-عینی در فضاهای شهری، این موضوع نیز نیازمند بسط، استخراج عوامل و متغیرهای موثر و سنجش و روشمند نمودن است که امید است در پژوهش های آتی انجام پذیرد. البته نتایج چنین پژوهش هایی میبایست در فضاهای شهری با شدت عوامل اقلیمی متفاوت و بافت اجتماعی و فرهنگی گوناگون محک زده شود تا قابلیت اطمینان بهتری برای تصمیم گیری چگونگی مداخلات ایجاد شود.
4) منابع
Nikolopoulou M, Baker N, Steemers K. Thermal comfort in outdoor urban spaces: understanding the human parameter. Solar Energy 2001;70:227–35
Nikolopoulou, M, Lykoudis, S, (2006), Thermal Comfort in Outdoor Urban Spaces: Analysis Across Different European Countries, Building and Environment, 41, pp.1455-1470
Nikolopoulou, M., 2001. The effect of climate on the use of open spaces in the urban environment: relation to tourism. In: Workshop on Climate Tourism an Recreation, International Society of Biometeorology, 2001-10-01
