پهنه بندی جغرافیایی استان اردبیل: ویژگی ها و مختصات پهنه کوهستانی

هدف از این نوشته، تاملی بر تعاریف کوهستان در مباحث علوم جغرافیایی (طبیعی، انسانی و …) و بسط این تعاریف در پهنه جغرافیایی استان اردبیل است. کوه و کوهستان در عام دارای دو تعریف کمیتی و کیفیتی است که تعریف کمیتی آن مربوط به ارتفاع از سطح دریاهای آزاد دنیاست و تعریف کیقیتی آن مربوط به شرایط شکلی و بافتی کوهستانها است. منظور از کوهستان در اصطلاح عمومی ناهمواری های سنگی و چین خورده ای از پوسته زمین است که با زمین های مسطح همجوار بدون در نظر گرفتن عامل ارتفاع از سطح دریا در نظر گرفته می شود (نگاه کمیتی به کوهستان). و تعریفی که به کمیت کوه بر می گردد و آن عبارتست از این است که عموماً در این مناطق، هر چه ارتفاع از سطح دریا کم و یا زیاد می شود به تبع این کاهش یا افزایش، شرایط محیطی در آنجا تغییرات اساسی به خود می گیرد، لذا در این تعریف اساس کار با اعداد ریاضی است. برای مثال، در انگلستان و جمهوری ایرلند، کوه معمولاً به عنوان منطقه ای با حداقل 2000 فوت (610 متر) بالاتر از زمین های اطراف تعریف می شود(1). در حالیکه تعریف رسمی دولت بریتانیا از یک کوه، به منظور دسترسی، صعود 600 متر و یا بالاتر است. همچنین در ایالات متحده، کوه را به اندازه 1000 فوت (300 متر) یا بلندتر تعریف کرده اند که هر گونه شکل مشابهی که کمتر از این ارتفاع بود، تپه در نظر گرفته شده است. همچنین طبق تعریف کوهپایه درمنابع معتبر جغرافیایی از جمله  Physical Geographyاثر جوآنیکو ملیتون، در درجه اول مرزهای کوهستان، به ویژه آنهایی است که پل ارتباطی دامنه های کم ارتفاع جلگه ای به کوههاست.

 لذا بر اساس مباحث اشاره شده، هر چه ارتفاع از سطح دریا کم باشد، شرایط محیطی برای مکان گزینی سکونتگاههای زیستی مطلوبتر و بالعکس هر چه ارتفاع از سطح دریا بیشتر باشد، شرایط محیطی برای مکان گزینی سکونتگاههای زیستی انسان، خشن تر و سخت تر خواهد بود. ضمن اینکه در سایه این کاهش یا افزایش، شرایط انتخاب مکان گزینی متفاوت می شود. برای مثال در ارتفاعات پایین تر برای فرار از گرما، قسمت سایه انداز دامنه ها، ماَمنی برای انتخاب مکان گزینی ها بوده است. اما در ارتفاعات بیشتر، برای فرار از سرما به دنبال دامنه های آفتابگیر برای مکان گزینی سکونتگاهها بوده اند.بنابراین یکی از عاملهای مهم در مکان گزینی سکونتگاههای انسانی، ارتفاع از سطح دریاست (2) که به دلیل نشان دادن آن با اعداد ریاضی، معنای کمیتی به تعریف کوهستان بخشیده است که مورد قبول محافل علمی است.

بر اساس مطالعات شهری ایران، پژوهشگران در طبقه بندی شهرهای ایران بر اساس ارتفاع از سطح دریا، از شیوه مولف کتاب مقدمه ای بر روش تحقیق شهرهای ایران استفاده کرده و در مواردی با مختصر تغییر عیناً به کار برده شده است (3)، که به ترتیب عبارتند از:

ضمن اینکه اعداد فوق الذکر در برخی منابع دیگر با مقداری اختلاف تا 100 متر نوشته شده است، برای مثال در کتاب جغرافیای استان گیلان، نوشته بهرام گلشنی و دیگران، کوهستان را ارتفاعی بین 300 تا کمی بیشتر از 2000 متر در نظر گرفته است، اما حقیقت این است که این تعریف در جغرافیای استان گیلان با وسعت عمده نزدیک به جلگه را دارد. اما اگر بخواهیم این کمیت ها را در ناهمواری های استان اردبیل جستجو کنیم، بایستی بر نقشه جغرافیایی استان اردبیل و ارتفاع نقاط سکونتگاهی آن از سطح دریاهای آزاد تمرکز داشته باشیم. بخش اول زمینهای پست و جلگه ای شمال استان اردبیل در شهرستانهای پارس آباد و بیله سوار و … را شامل می شود. بخش دوم آن زمینهای است که که از پست ترین شروع و تا 900 متر ارتفاع که بالاترین تراز مناطق کویری و پایین ترین تراز کوهپایه هایی که شرایط زیستی از این نقطه شروع به تحول شده را شامل می شود. بخش سوم که ارتفاع بین 900-1500 متر ارتفاع را دارد شامل مناطق کوهپایه ای و نیز بخش هایی از مناطق کوهستانی را در بر می گیرد که شرایط اکولوژیکی کاملاً متفاوتی از دو مورد قبلی را دارد. بخش چهارم سرزمینهای واقع بین ارتفاع 1500-2150 تعیین شده است. این بخش شامل سکونتگاههای کاملاً کوهستانی است که نسبت به بخش سوم، شرایط زیستی کمی محدودتر می گردد. در بخش پنجم که شامل سرزمینهای واقع در ارتفاعات بالاتر از 2150 است که از لحاظ ویژگیهای اکولوژیکی محدودیت زیاد برای پیدایش سکونتگاه و رشد آن و اصولاً برای فعالیتهای انسانی فراهم می کند، ولی این بدان معنا نیست که امکان پیدایش سکونتگاه در آن وجود نداشته باشد، بلکه شرایط برای زیست انسانی همراه با سختی هایی است.

با توجه به موارد فوق می توان نتیجه گیری کرد که تقسیم بندی فوق و انتخاب ارقام مرتبط با آن به معیاری دقیق جغرافیایی و ویژگیهای سرزمین ایران و در حوزه مطالعاتی نگارنده در استان اردبیل، منطبق بوده و  با اطلاعات جغرافیایی قابل توجه است. با توجه به دسته بندی فوق الذکر در حوزه های جغرافیایی اقلیمی استان اردبیل و دسته بندی پژوهشگران حوزه شهری فوق الذکر می توان استنباط کرد برای تعیین حوزه کوهستان استان اردبیل، بایستی از بخش چهارم یعنی حوزه های کوهستانی بهره برد که در ارتفاع بین 1500 تا 2150 متر بالاتر از سطح دریا قرار گرفته اند. در نقشه های جغرافیایی استان اردبیل که حدود دو سوم آن دارای بافت کوهستانی با اختلاف ارتفاع زیاد بوده و بقیه را مناطق هموار و پست جلگه ای تشکیل داده اند. لذا بر اساس تعاریف فوق مقدار ارتفاع بین 1500 تا 2150 متر بالاتر از سطح دریا در منطقه استان اردبیل معنی دار بوده و می توان به آن نواحی میانکوهی یا کوهستانی گفت، چرا که شاهد مکان گزینی های متعدد سکونتگاههای روستایی در این سطح ارتفاع هستیم.

منابع:

(1). شایان، سیاوش. 1369. “فرهنگ اصطلاحات جغرافیای طبیعی” انتشارات مدرسه. تهران

(2).محمودی، فرج الله. 1387. ژئومورفولوژی اقلیمی انتشارات دانشگاه پیام نور. تهران

(3).بدری فر، منصور: 1374. مقدمه ای بر روش تحقیق شهرهای ایران.

[4]Physical Geography – Juanico, Meliton – Google Books. Books.google.com. Retrieved 2014-05-15

[1]اين واحد سطح شيبداري است كه كوهستان را به دشت مرتبط مي سازد.

2 به ارتفاعات بالا و مرتفع از سطح دریا گفته می شود.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *