گردشگری دینی، به طور کلی، با محوریت گرایش به امر متعالی و تقدیس نمادهای دینی انجام گرفته و غالباً با بازدید یا مشارکت در شعائر دینی، گردهماییهای دینی، و مراسم آیینی خاص توسط زائران و گردشگران همراه است و در قالب تجمعی پیرامون مکان مقدس سامان مییابد. در واقع، گردشگری دینی را میتوان گونهای از گردشگری دانست که شرکتکنندگان در آن منحصراً دارای انگیزههای مذهبی یا ترکیبی از انگیزة دینی با سایر انگیزهها هستند که از مکانهای مقدس نظیر کلیساها، مسجدها، مقبرهها، و مانند آنها بازدید میکنند. در گردشگری دینی، علاوه بر اینکه به اعمالی نظیر بازدید و زیارت اماکن مقدس و سایر مناسک و اعمال موجود در نظامنامة هنجارین مکان مقدس پرداخته میشود، حضور در کنفرانسهای دینی و سایر رویدادهای فرهنگیـ دینی مختلف از جمله محصولاتی همچون هنر، فرهنگ، سنت، و معماری دینی نیز مدنظر گردشگران قرار میگیرد. از این رو، ترسیم مرز مشخص میان «گردشگری دینی» و «زیارت» برای صاحبنظران محل کلام بوده است و مطالعات زیادی صورت گرفته تا گردشگری مذهبی و زیارت را با هم مقایسه کنند. بدین معنا که زیارت را به عنوان مراجعت به مکانی با اهمیت دینی به منظور انجام مراسم و آداب و رسوم دینی و یا برآوردن یک نیاز روحی مبتنی بر معنویت یا ایمان دینی تعریف کردهاند؛ سفری که با آداب مذهبی مشخص میشود. این در حالی است که کنشهای دینمدارانة گردشگران هم به زائران و هم به گردشگران شباهت دارد. میتوان گفت هدف زائر از مسافرت فقط انجام امور دینی است؛ ولی گردشگر مذهبی، ضمن انجام زیارت و شرکت در مراسم دینی، از مکانهای دیگر اعم از مقدس و دنیوی نیز دیدن میکند (فیروزجائیان، 1393: 146). لذا گردشگری دینی را میتوان گونهای سفر قلمداد کرد که در حد فاصل بین زیارت از یک سو و گردشگری از سوی دیگر قرار دارد.
در برخی از رویدادهای دینی مربوط به ادیان مختلف، گردشگرانی از فرهنگها و ملل گوناگون و عموماً با اهداف دینمدارانه به صورت دستهها و گروههای زائران در زمان و مکانی عموماً مقدس اجتماع مییابند. یک چنین تکثر فرهنگیای را در میان شرکتکنندگان در مراسم اربعین در سالهای اخیر نیز میتوان دید. افزایش چشمگیر شمار زائرانی که در مراسم اربعین شرکت میکنند پدیدهای است که بهتازگی ظهور یافته است، کما اینکه جمعیت حاضر در مراسم سالهای قبلتر چه از حیث کثرت و چه از لحاظ تنوع با سالهای اخیر قابل مقایسه نیست. گسترش چندجانبة این مراسم و بدل شدن آن به یک ابررویداد دینی موجبات شکلگیری و گسترش ساختارهایی را فراهم آورد که هر کدام در حوزة خاصی به ایفای نقش پرداختند و طولی نکشید که نهادها و ساختارهای مختلفی راه خود را به درون این رویداد گشودند.
در بحث گردشگری رویداد بیان میشود که رویدادها اساساً ساختاری اجتماعی دارند و در بستر فرهنگهای بینالمللی، ملّی، ناحیهای، سازمانی، و حتی قبیلهای اتفاق میافتند. بسیاری از این رویدادها وابسته به مراسم، جشنها، و نمادهایی هستند که معانی فرهنگی بسیار عمیقی دارند و رویداد اربعین نیز از این قاعده مستثنی نیست. رویدادها در توانایی خود برای تبدیل فضاها به مناطق شهودی (قابل درک) منحصربهفردند؛ همراه با اینکه آنها هنجارها و ارزشها و قوانین و مقررات منحصربهفرد خود را دارند. هر رویداد با مجموعهای از انتظارات تعریفشده با تعاملات نمادین مخاطبان خود به وجود میآید (Jaimangal-Jones, 2014: 65).
محققان رویدادها را به لحاظ مقیاس اندازه و درجة پیچیدگیشان طبقهبندی میکنند که این موارد ارتباط مستقیم و محکمی با اثرات رویدادها دارد. با افزایش ابعاد و سایز رویدادها اثرهای آنها نیز بزرگتر میشود. به لحاظ وسعت و مقیاس برگزاری رویداد اربعین، میتوان آن را در زمرة ابررویدادها به شمار آورد. در واقع، در مباحث گردشگری واژة ابررویداد کلمهای است که به بزرگترین رویدادهایی اطلاق میشود که بازارهای بزرگ بینالمللی را هدف میگیرد (Zhou,2008: 27). مگا به معنی بزرگ و عظیم است. تعداد شرکتکنندگان این رویدادها بیش از یک میلیون نفر است و طنین آنها از طریق رسانهها در تمام جهان پخش میشود.
در واقع، رویداد اربعین نیز رویداد صلحطلبانهای است که اثرهای عظیم اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، … را در پی دارد، چه در سطح ملی، چه منطقهای، و چه در سطح فراملی. همچنین، نکتة درخور توجه این است که ما میتوانیم داوطلبانه بودن را در رویدادهای فرهنگی و مذهبی به عنوان نوعی مشارکت اجتماعی خودبهخودی در نظر بگیریم که روابط گستردهای برای مدیریت مقصد دارد. در این مفهوم، رویدادهای خاص و داوطلبانه حوزههای نزدیکتری به تحقیق هستند، زیرا تعداد رویدادها با گسترش در اندازه و پیچیدگیشان رشد کردهاند. بنابراین، تعداد کارکنان و داوطلبانشان به شکل قارچگونهای افزایش یافته است. فهم تجربة داوطلبی در رویدادهای خاص (رویدادهای فرهنگی، مذهبی، و ورزشی) یک حوزه مورد علاقه برای مدیران مقصد و محققان تفریح و سرگرمی است (G. Gallarza, 2006).
یکی دیگر از مواردی که در رویداد اربعین درخور توجه است این است که در این شکل خاص از گردشگری ـ برخلاف سایر اشکال که هدف و جاذبة اصلی و نهایی خود مقصد است ـ جاذبة گردشگری کل فرایند سفر و رسیدن به مقصد است و در واقع خود شکل سفر کردن به جاذبهای تبدیل میشود که افراد را برای این تجمع عظیم برمیانگیزاند.
نکتة درخور توجه دیگر این است که برخلاف سایر ابررویدادهایی که در جهان برگزار میشوند، در ابررویداد پیادهروی اربعین نهتنها آسیبهای فرهنگی و اخلاقی به حداقل ممکن میرسند، بلکه این رویداد بستری برای رشد اخلاقیات روحیة جمعی و تقارب فرهنگی فراهم میآورد و در طول مدت این گردهمایی بزرگ افراد مختلف طیفی از مشترکات اعتقادی و فرهنگی را در قالبی همگن به نمایش میگذارند و نهایتاً به بلوغ فکری و رشد معنوی میرسند.
از نکات برجستة این همایش عظیم، که مغایر با سایر رویدادهای جهانی است، باور مذهبی قویای است که بین افراد شرکتکننده و دستاندرکاران وجود دارد. این باور تا جایی محکم است که افراد با اینکه با توجه به جریانهای موجود بیم جان خود را دارند، این امر نهتنها تقاضا برای این سفر را نمیکاهد، بلکه هرساله تعداد افراد را افزایش میدهد؛ درحالیکه ترس از تأمین امنیت یکی از عوامل مؤثر در کاهش تقاضای گردشگری است.
از موارد قابل تأمل دیگر این است که در ادبیات گردشگری بیان میشود که کمبود امکانات و زیرساختهای مناسب سبب کاهش تقاضای گردشگر برای مقصد است؛ در صورتی که در این پدیده گردشگری به هیچ عنوان نحوة اسکان و امکانات رفاهی از اولویتهای قابل توجه گردشگران نیست.
یکی دیگر از مواردی که به یک رویداد ارزش خاصی میبخشد اصل استثنا و منحصربهفرد بودن است. همانطور که در بالا به آن پرداخته شد، اجتماع اربعین یک رویداد استثنایی و منحصربهفرد نهتنها در میان مسلمانان بلکه در میان سایر ادیان جهان است.
پرداختن به ابررویداد دینی اربعین با چنین مقیاس بزرگی چه از نظر کثرت و چه از لحاظ تبعات و پیامدهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، و استراتژیک لازم و ضروری است و برای واکاوی و تحلیل این پدیده مطالعة علمی و سیستماتیک آن ضروری مینماید تا بتوان از خلال آن بتوان انگیزههای لازم را برای این حرکت مشخص کرد و در ادامه چگونگی فرایند سفر را توضیح داد و نهایتاً خروجیهای این سفر را آشکار کرد. چنین مینماید که برای شناخت ابعاد مختلف این پدیده ناگزیر از مراجعه به کنشگرانی هستیم که به نحوی با این رویداد درگیری داشتهاند. بدیهی است بیتوجهی به این رویداد در این ابعاد تبعات خوبی نخواهد داشت و ممکن است به مرور این پدیده را دچار انحراف کند. در نتیجه، بایستی از دید علمی به این رویداد نگریسته شود و به تبعات منفی و آسیبشناسی این پدیده کاملاً توجه شود.