نقش شهرسازی در بهینهسازی مصرف انرژی در شهرها : وجود خلاء های برنامه‌ای،نهادی، حقوقی و آموزشی
1) مقدمه
در سراسر دنیا، باتوجه به محدودیت منابع فسیلی انرژی و آلودگی های ناشی از آنها، بهینه ساختن مصرف انرژی در شهر ها به امری ضروری و بلکه حیاتی تبدیل شده است و رشته شهرسازی نقش کلیدی در تعیین الگوی مصرف انرژی در فضاهای تردد و همچنین بلوکهای ساختمانی دارد. پیشینه معماری و شهرسازی سنتی کشور حاکی از آن است که در نظر گرفتن شرایط اقلیمی، ایجاد آسایش حرارتی و بالتبع بهینه نمودن مصرف انرژی در ساختمانها و معابر شهرها از اصول تعیین کننده مداخلات کالبدی بشمار میآمدهاند که متاسفانه در فرآیند توسعه شهری معاصر کشور مغفول مانده است. اما یکی از موثرترین ابزار های تحقق اهداف مذکور، استفاده از طرحهای توسعه شهری، تدوین راهنما و ضوابط شهرسازی مرتبط با بهینهسازی مصرف انرژی (مانند آنچه در قالب مبحث 19 مقررات ملی ساختمان وجود دارد) و نهادسازی اجرا و نظارت بر چگونگی اجرای ضوابط و آموزش تخصصی جامعه دانشگاهی و حرفهمندان است. لذا در این نقد سعی میگردد به خلاء های مذکور و ارائه پیشنهاداتی برای رفع آنها پرداخته شود.
2) خلاء وجود برنامه های توسعه شهری و شرح خدمات با تاکید بر بهینه سازی مصرف انرژی
در شهرسازی معاصر ایران و در طرحهای توسعه شهری (مشتمل بر طرحهای آمایش سرزمین، مکانیابی شهرهای جدید، طرحهای ساختاری-راهبردی، جامع و تفصیلی، طرحهای موضوعی و موضعی و نظایر آنها)، کماکان الگوی همسان شبکه شطرنجی، تراکم های ساختمانی و جمعیتی تیپ و نحوه تفکیک اراضی، چیدمان توده و فضا و جهتگیری شمالی-جنوبی و حتی الگوی استفاده از آب و فضای سبز شهری، تقریباً برای تمامی اقلیم ها متدوال و موجه تلقی میگردد؛ که مسلماً کاراترین الگو جهت بهینهسازی انرژی مصرف شده در شهرها نیست. اگرچه در ذیل سرفصل های سرشماری عمومی نفوس و مسکن، فصل ویژهای برای مصرف انرژی وجود دارد، اما در شرح خدمات طرحهای توسعه شهری، فصلی مجزا برای این موضوع در نظر گرفته نشده است و بالتبع نتایج و طرح ها و برنامه های حاصله نیز فاقد چنین رویکردی است.
3) خلاء وجود ساختار نهادی-حقوقی مرتبط
علاوه بر برنامهها و طرحهای مذکور، چارچوب هدایتگر و قانونی مناسبی در این زمینه اندیشیده نشده است، لذا حتی در صورت مطالعه ویژه این مباحث در قالب طرح های توسعه شهری نیز، ضمانتی برای اجرای مطالعات وجود نخواهد داشت تا زمانی که ضوابط ایجابی و بازدارنده و یا روشهای تشویقی در این زمینه وضع گردند. برای مثال در میان مجموعه ضوابط شورایعالی معماری و شهرسازی و یا مقررات ملی، این خلاء بهخوبی دیده میشود. مسلماً با این شرایط، ساختار نهادی اجرا کننده و نظارتکننده مرتبط نیز تشکیل نشده است. لذا حتی مجموعه مطالعات آکادمیک موجود و صورت گرفته با محوریت آسایش حرارتی در فضاهای عمومی شهری و یا بهینهسازی مصرف انرژی در شهرها نیز از ضمانت اجرایی و کاربردی شدن محروم خواهند ماند.
4) خلاء آموزش تخصصی آکادمیک و حرفه مندان
در نهایت یکی از مهمترین روش های نهادینه ساختن فرهنگ ساخت و ساز سازگار با محیط زیست، صرف نظر از صرفه های اقتصادی و رویکرد تجاری به موضوع، ایجاد نظام آموزشی کارآمد است. این آموزش در قالب سرفصل های مجزای شهرسازی با گرایش انرژی (مانند رشته معماری انرژی) در دانشکده های شهرسازی ایران وجود ندارد. همچنین در بخش آموزش جامعه حرفهای و مهندسان مشاور شهرساز نیز، خواه به صورت دوره های عمومی و یا ارتقای پایه نظام مهندسی خلاء آموزشی مرتبط کاملاً محسوس است. از نظر تکنیکی نیز عدم ترویج و آموزش گسترده نرمافزار های شبیهسازی مصرف انرژی از طریق مداخله در فرم شهری، به کمرنگ شدن رویکرد مذکور در بین مهندسان مشاور و طراحان میانجامد.
5) نتیجه گیری و پیشنهادها
براساس آنچه ذکر گردید فقدان نگرشی جامع و هدفگذاری جهت بهینه سازی مصرف انرژی در شهرها وجود دارد. لذا پیشنهاد میگردد در گام اول طرح ساختاری-راهبردی کلان بهینهسازی مصرف انرژی در شهرها برای کشور تهیه گردد و همچنین شرح خدمات طرح های توسعه شهری، بویژه طرح های جامع و تفصیلی، نیز در این راستا مورد بازنگری قرار گیرد. در بخش حقوقی نیز توصیه میشود پس از تهیه راهنما یا ضوابط مورد نیاز(به ویژه با کمک دبیرخانه شورایعالی شهرسازی و معماری و بومیسازی آنها در هر پهنه اقلیمی و مکانی)، نهادسازی در ساختار وزارت راه و شهرسازی، وزارت کشور و بدنه شهرداری ها برای اجرا و نظارت بر حسن اجرا بوجود بیاید. همچنین برای توسعه بنیادین این مفهوم، ایجاد رشته شهرسازی با گرایش انرژی در دانشکده های شهرسازی کشور و افزودن سرفصل هایی ویژه در سیلابس درسی دانشجویان شهرسازی به صورت عمومی، توصیه میشود. در بخش آموزش جامعه حرفهای کشور نیز افزودن دوره های ارتقای پایه نظام مهندسی با موضوع شهرسازی-انرژی و با زیرمبحث هایی مانند چگونگی طراحی فرم شهری، منظر طبیعی، مبلمان شهری، کفسازی و نظایر آن با هدف مصرف بهینه انرژی و بکارگیری انرژی های نو در فرآیند برنامهریزی و طراحی شهری، پیشنهاد میگردد.
منبع: طرح پژوهشی «بهینه سازی مصرف انرژی در شهرها»، مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی-وزارت راه و شهرسازی