مسجد چهارراه ولی عصر؛ نقدی بر مفاهیم “تکرار” و “استمرار” در سخنرانی خانم اسپیردونوف

معماری امروز ایران در کنار مشکلات ریشه ای -که در این نوشتار مطرح نمی گردد- نشانه هایی درخشان بروز می دهد که توانایی های بالای نسلی متفاوت را به نمایش میگذارد. از نظر نگارنده، پروژه های طراحی شده توسط رضا دانشمیر و کاترین اسپیردونوف اگر برترین نمونه این نسل نباشند یکی از برترین ها هستند.ایده پردازی های تکنیکی با نگرش تقویت فضاهای شهری در مجتمع سینمایی پارک ملت، توجه به جریان حرکت پیاده و خلق فضاهای شهریِ جدیدِ در ارتباطِ با آثار معماری در برج سپهر نمونه های بسیار موفقی از حرکت جریان های بدیع فکری را در معماری امروز ایران به نمایش می گذارند.

نگارش حاضر نقدی است بر آنچه خانم اسپیردونوف در توجیه ایده پردازی مسجد پارک دانشجو عنوان کردند.

 خانم اسپیردونوف در سخنرانی مورخ یازدهم آبان نود و شش در تالار ابن سینا همدان به تشریح دو مفهوم  “تکرار” و “استمرار” پرداختند. ایشان تکرار را باعث بسته شدن ذهن دانستند  به نحوی که چارچوبهای ذهنی ایجاد شدۀ ناشی ازآن در بسیاری موارد دنباله روی هایی متعصبانه و ناآگاهانه را درپی خواهد داشت. از نظر ایشان این دنباله روی و “تکرار” کمکی به روند ایده پردازی های بدیع نخواهد کرد. در مقابل با تشریح مفهوم “استمرار” گویی به دنبال انتقال مفهومی همچون“هویت” بودند. ایشان با نشان دادن تصویری، مراحل رشد گیاه لوبیا را به نمایش گذاشتند و به نظر میرسید که منظور  از مفهوم “استمرار” و به تصویر کشیدن جوانه لوبیا در طول زمان رشد- که اشکال آن در دوره های مختلف شباهتی به هم نداشتند- این بود که برای انتقال یک مفهوم و یا یک هویت نیازی به تکرار اشکال نیست زیرا که همواره آن جوانه در دوران رشد را به یک نام مینامند:”لوبیا” .

با پیش زمینه ذکر شده، خانم اسپیردونوف از عدم تکرار در پروژه مسجد چهار راه ولی عصر دفاع کردند و به نظر میرسید سعی داشتند تا این پروژه را  در استمرار با الگوهای معماری مساجد معرفی نمایند. معماریِ این مسجد در  این نوشتار بدون پیش زمینه فکری از نقدهایِ گاها جنجال برانگیزِ پیشین در مورد این اثر، تنها بر اساس توضیحات طراحان آن مخاطب چند پرسش و نقد قرار میگیرد.

نخست؛ استمرار در معماری مساجد( مساجد ایرانی) چیست؟ آیا ساختاری مهمتر از فرم گنبد و ورودی غیر مستقیم در راستای هویتی که بتوان آن را یک مسجد – و یا مسجد ایرانی- نامید، نمیتوان یافت؟

دوم؛ پیوندِ دارای استمرار این بنا به معماری مسجد چیست؟ بر اساس آنچه در توضیح طرح ارائه شد فرم تجزیه شده یک گنبد و باز شدن رشته های فرم گنبدی شکل چارچوب این طرح را شکل داده است. سوال اینجاست که آیا با دفرمه کردنِ یک فرم قدیمی میتوان به “استمرار” یا “حفظ هویت” یا “داشتن اصالت” رسید؟

همانطور که پیشتر ذکر شد مباحثی همچون فضاسازی، ایجاد ارتباط با مخاطب، تناسبات و … در این نوشتار مورد بررسی نیستند. ولی از نظر نگارنده این پروژه در راستای مفهوم استمرار مورد نظر طراح چندان موفق نبوده است. کدام نشانه قابل دفاع را میتوان نام برد که این پروژه را در استمرار ملموس با مفهوم یا فرم یا الگوی معماری مساجد نامید؟ شاید بتوان مفهوم “تکرار” در بحث مطرح شده را معادل مفهوم” سنت” دانست و مفهوم “استمرار” را معادل “اصالت”. در این راستا نظر نگارنده کاملا در راستای نظر طراحان این بناست. ” اصالت آری، سنت نه” هم نام مصاحبه ای با استاد محمد رضا شجریان نیز بوده است[1] که این امر نشان میدهد دوری از “تکرار” یا “سنت” از سویی، و در پی”اصالت” یا “استمرار” بودن از سویی دیگر، پیشتر و شاید همواره دغدغه تعداد زیادی از هنرمندان پیشرو بوده است. به نظر میرسد هنرمندان توانمند ، مسلط و مطلعی همچون استاد شجریان با آگاهی کامل از آنچه اصالت هنر مورد نظرشان است به نوآوری روی آورده و آثاری اصیل و متفاوت با آنچه بوده  (سنت) خلق میکنند. البته در این میان هنرمندانی هستند که دغدغه هایی بجز موضوع فوق در آثار خود دارند که با توجه به تنوع عقاید، شرایط مکانی-زمانی و سلایق امریست قابل قبول. از نظر نگارنده شاید بهتر بود طراحان ایده خود را چیزی بجز”استمرار” عنوان میکردند. مساله ای همچون احترام به بنای ارزشمند تاتر شهر” یا ” ایجاد عرصه شهری جدید در همکاری بنای تاتر شهر و بنای مسجد” و یا دغدغه های دیگر.

در پایان به نظر میرسد هر چند این پروژه در مواردی موفقیت هایی داشته ولی در زمینه حفظ “استمرار” چنین نبوده است. در مثال “استمرار در مراحل رشد لوبیا احساس نگارنده این بود که طراح نام از لوبیا به میان آورد ولی آنچه نتیجه طراحی نشان داد یک سیب قاچ شده و یا یک لیوان آب انار بود. 

 

[1] ویژه نامه نوروز 1388 روزنامه بهار.