استفاده از تخصص معماری منظر ضامن هویت بخشی به فضای شهر تهران است

کارگاه نقد راهبردی «کدام هویت برای فضای سبز شهر تهران» با هدف  تاکید بر اهمیت جنبه های معنایی و لزوم استفاده از معماران منظر برای طراحی های فضای سبز شهرها و ارتقاء کیفی فضاهای سبز با حضور علی اعطا رییس کمیته معماری و طرح‌های شهری شورای شهر، سید امیر منصوری عضو هیات علمی دانشگاه تهران و علی محمد مختاری، رییس سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری تهران به همت پژوهشکده نظر در گالری نظرگاه مورخ 2مرداد 1397 برگزار شد.

در ابتدای این نشست سید امیر منصوری با تاکید بر اهمیت بعد کیفی در شهرهای امروزی جهان و هراست مطالبات مردم به جنبه های فضایی محیط زندگی، ایجاد نگرش نوین به توسعه فضای سبز شده در تهران را ضروری دانست.

مختاری با بیان این نکته که بازسازی عناصر زنده طبیعت و جانمایی فضاهای سبز در درون و پیرامون شهر نقش ویژه ای در ایجاد هویت شهری دارد  سخنان خود را آغاز کرد و به تشریح وضعیت موجود فضای سبز تهران پرداخت.

وی در مقایسه وضعیت فضای سبز شهر تهران در پیش از انقلاب و بعد از انقلاب گفت: تهران قبل از انقلاب حدود 5/3 میلیون نفر جمعیت داشت و با وجود 7۵ پارک محله ای ومنطقه ای و فرامنطقه ای در درون شهر و سه جنگل چیتگر ، لویزان و سرخه حصار در برون شهر، سرانه فضای سبز برای هر شهروند حدود یک متر بود .

رییس سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری تهران ادامه داد در اوایل انقلاب به دلیل جنگ تحمیلی در توسعه فضای سبز اقدام مهمی انجام نشد و از سال 65 در بخش برون شهری ایجاد کمربند سبز پیرامون شهر تهران آغاز شد که این کمربند سبز نقش مهمی برای جلوگیری از گسترش بی رویه شهر دارد و در حکم ریه تنفسی کلانشهر تهران عمل می کند در بخش درون شهری  نیز به ایجاد پارک های محلی، منطقه ای و فرامنطقه ای پرداختیم.

مختاری افزود با اقدامات انجام شده سرانه یک متر  فضای سبز برای هر شهروند به 21/16 متر تعداد پارک های منطقه ای، فرا منطقه ای و محله ای به 2238 پارک افزایش یافت. اکنون سرانه فضای سبز در بخش برون شهری 24 متر برای هر شهروند است. وی با بیان اینکه تاکنون 40 هزار هکتار جنگل کاری در تهران و پیرامون آن انجام شده بیان کرد حتی اگر  این جنگل ها از کیفیت خوبی برخوردار نباشد اما مانع ساخت و سازها در حاشیه شهر شده است.

دیگر باغ‌های زیادی در تهران باقی نمانده است

مختاری با اشاره به اینکه در کنار اقدامات انجام شده در حوزه فضای سبز باید گفت که تخریب  باغات را هم شاهد بوده ایم افزود امروز باید بگویم جای تاسف است که دیگر باغ های زیادی در تهران باقی نمانده در حالیکه طی دهه اول انقلاب می توانستیم با برداشتن حصارهای این باغات برای یک عمر از آن ها استفاده کنیم امروز درختان تنومندی که بیش از 100 سال عمر داشتند جای خود را به نهال های تازه و برج ها داده اند و این ظلم به نسل های آینده است.

وی در خصوص هویت فضای سبز شهر گفت در این حوزه یک تقسیم بندی وجود دارد تقسیم بندی بین المللی و تقسیم بندی بومی که دارای بخش های مختلفی است ; از جمله میراث تاریخی که در شهر تهران با پزوژه هایی مانند باغ موزه مینیاتوری ، باغ موزه قصر و موزه دفاع مقدس انجام شده و بینش اسلامی که بوستان چهارباغ، باغ های ایمان،آفرینش و بهشت براساس آن انجام شده است.

مختاری افزود رویکرد جدید شهرداری تهران طراحی و احداث بوستان های  موضوعی است که با هدف هویت بخشی به فضای سبز شهر تهران و تنوع کارکرد آن در دستور کار سازمان بوستان ها قرار گرفته است. ما در گذشته  صرفا با هدف بازدهی اکولوژیکی و تامین سرانه فضای سبز، پارک ها را طراحی و احداث می کردیم اما امروز بر اساس شاخص های توسعه پایدار، دو محور فرهنگی و اقتصادی نیز به محور اکولوژیکی افزوده شده است. یعنی امروز دیگر بوستان های تهران فضاهای محدود و یکنواخت نیستند و بسیاری از رویدادهای مهم فرهنگی، علمی ،اجتماعی و هنری در آنجا شکل می گیرد.

اگر باغات حفظ می شد نیاز به ایجاد پارک های مصنوعی نبود

رییس سازمان پارک های شهر تهران در خصوص باغات تهران بیان کرد من در دوره های اول و دوم شورای شهر تهران در گزارش های خود اعلام کردم که می‌بایست بودجه ای را برای تملک باغات شهر تهران اختصاص دهند اما متاسفانه بودجه اندک بود و عملیاتی نشد. که اگر این کار انجام می شد ما  امروز سرمایه های طبیعی زیادی در شهر تهران داشتیم و نیازی به هزینه مبالغ زیاد برای ایجاد فضاهای سبز مصنوعی و دست ساز نبود.

وی ادامه داد در شورای فعلی اقدام خوبی برای حفظ باغات تهران انجام شده است و آن  لغو مصوبه برج باغ ها است که اگر برج باغ ها در شورای دوم تصویب نمی شد، بسیاری از باغات از بین نمی رفت. امیدواریم ته مانده باغات تملک شود تا بتوان آن ها را حفظ کرد.

در ادامه این میزگرد علی اعطا عضو شورای شهر تهران با اشاره به اینکه هویت فضای سبز دو منظر دارد گفت: یکی ناظر به امر تاریخی است یعنی چه مولفه ها و چه ویژگی هایی به آن هویت داده است و منظر دوم خلق هویت های جدید یعنی آنچه که معماران منظر، امروز شکل می دهند و می توانند هویت های جدید خلق کنند.

وی تصریح کرد در بحث هویت تاریخی باید گفت همان نسبتی که هویت تاریخی با میراث فرهنگی دارد همان نسبت را هم با میراث طبیعی دارد . اما این موضوع در تعاریف ما مغفول مانده است چراکه ما اغلب تاکیدمان به میراث فرهنگی است و در ادبیات مدیران شهری و مسئولان و متخصصین استفاده از ترکیب میراث طبیعی کمتر رایج است.این عضو شورای شهر تهران ادامه داد بخش دیگر فضاهای سبزی است که امروز شکل می‌گیرند و جنبه تاریخی ندارند و باید بررسی کنیم که چطور آن را هویتمند کرد.

بخش قابل توجهی از میراث طبیعی تهران از بین رفته است

اعطا در خصوص میراث طبیعی تهران اظهار کرد: در تاریخ تحولات شهر تهران در مورد منطقه ای صحبت شده که به باغستان ها و انارستان ها معروف است اما با مقایسه تصاویر هوایی سه دهه اخیر شاهد هستیم که بخش قابل توجهی از فضاهای سبزی که جنبه تاریخی داشته از بین رفته است. درست است که به ازای از بین رفتن این باغات، فضاهای سبز جدید شکل گرفته اما این بدیهی است که وقتی ما یک باغ تاریخی را که دارای درختان 200 ساله است تخریب می کنیم حتی اگر دو یا سه برابر مساحت آن باغ، فضای سبز جدید ایجاد شود بازهم به لحاظ کیفی قابل مقایسه با آن باغ تاریخی نیست.یکی دو اشتباه استراتژیک در حوزه قانونگذاری و شرایط ویژه اقتصادی در شهر تهران موجب نابودی میراث طبیعی آن شده که مصداق روشن آن مصوبه برج باغ است که نقش اصلی را در از بین بردن میراث طبیعی شهر تهران دارد .

رییس کمیته معماری و طرح‌های شهری شورای شهر تهران تصریح کرد در سال 62 قانونی در دولت مصوب شد که بر اساس آن می بایست شهرداری ها بصورت خودکفا اداره شوند و در بخش دوم آن دولت می‌بایست لایحه منابع درآمدی پایداری برای مدیریت شهری را به مجلس ارائه می‌داد. این در حالیست که خودکفایی شهرها عملیاتی شد اما با گذشت 35 سال از آن زمان بخش دوم هنوز عملیاتی نشده است .بعد از جنگ تحمیلی که ساخت و ساز رونق گرفت و موضوع سازندگی مطرح شد، شهرداری ها بطور غیرقابل کنترلی اقدام به کسب درآمد از محل دریافت عوارض ساخت و ساز کردند و این مساله موجب وابستگی شهرداری ها به اقتصاد ساخت و ساز شد.از همان زمان نیز مالکین باغات ، زمین های خود را وارد عرصه ساخت و ساز کردند تا از آن منتفع شوند.

وی افزود البته قوانین بازدارنده ای نیز وجود داشته است، از جمله مصوبه شورای انقلاب مبنی اینکه اگر فردی مالک باغی باشد و عالما و عامدا  اقدام به خشکاندن درختان باغ کند می توان این باغ را  به نفع عموم مصادره کرد و در اختیار شهر قرار داد، اما متاسفانه این قانون طی سال های گذشته اجرا نشده است. شورای دوم شهر تهران در سال 82 بدنبال یک راهکار برای منتفع شدن مالکان باغات و جلوگیری از تخریب آن ها برج باغ ها را تصویب کرد که بر اساس آن  30 درصد سطح باغ زیر ساخت برود و 70 درصد آن حفظ شود اما از آنجاییکه این مصوبه تخلف پذیر بود با سرعت قابل توجهی بخشی از میراث طبیعی شهر تهران را به زیر ساخت برد و در یک دهه بخش زیادی از باغات قدیمی تهران از بین رفتند.

تضاد منافع عامل اصلی از بین رفتن میراث طبیعی است

وی تصریح کرد دلیل اصلی از بین رفتن و آسیب دیدن میراث فرهنگی و میراث طبیعی ما تضاد منافع است. یعنی اگر ملکی، میراثی شناخته شود ، بدلیل اینکه نمی توان آن را  وارد چرخه اقتصاد ساخت و ساز کرد یک تضاد بین منافع عمومی شهر و منافع خصوصی مالک ایجاد می شود. ما برای اینکه  بتوانیم باقی مانده میراث طبیعی را به عنوان بخشی از هویت تاریخی تهران حفظ کنیم باید به راه حل هایی برسیم که منافع عمومی و خصوصی را هم راستا کند.

اعطا افزود اکنون تمام قطعات مشجر تهران، مساحت و منطقه آن ها مشخص شده است که تعدادشان هم کم نیست و امروز هم فضایی فراهم شده که حتی مالکین عمده باغات برای حفظ باغشان تمایل نشان می دهند اما به شکلی که بتوانند منتفع هم بشوند.

وی با اشاره به رویکرد شورای پنجم شهر تهران برای حفظ و صیانت از باغات باقی مانده شهر تهران بیان کرد اکنون شورای شهر تهران مصوبه تخریبگر یک دهه اخیر را لغو کرده و شهرداری هم برای یافتن جایگیزینی مناسب در تلاش است که تضاد منافع نیز در آن مطرح نباشد ; دولت نیز  از طریق شورای عالی شهرسازی و معماری کشور وهمچنین  نمایندگان مجلس در حال پیگیری موضوع حفاظت از باغات هستند  و در بالاترین سطح مقام معظم رهبری نیز مدام در این خصوص هشدار می دهند.حتی بنیاد مستضعفان برای حفاظت از باغات اعلام آمادگی کرده است و اقدام بی سابقه بوده و این یک دستاورد برای شورای پنجم است . امروز در این فضای همراهی که بوجود آمده اگر ما نتوانیم این مساله را حل و فصل کنیم هیچ عذری از ما پذیرفته نخواهد بود و بایدکارشناسان به کمک ما بیایند تا به پیشنهادات روشن و مشخصی برسیم که بستر تضاد منافع را ایجاد نکند.

سید امیر منصوری عضو هیات علمی دانشگاه تهران در ادامه این جلسه با اشاره به نقش شهرداری تهران به عنوان بزرگترین کارفرما و پیشگام در حوزه فضای سبز کشور و الگو گیری سایر شهر ها از تهران گفت تمدن ما پیش از اسلام و بعد از اسلام به عناصر طبیعی توجه خاصی داشته است . ایرانی ها پیش از اسلام الهه های مهر، الهه خورشید و آناهیتا الهه ی آب  داشته اند که یاران اهورا مزدا بودند یعنی منشا هستی و نقطه اوج قدرت و وجود را از طبیعت می دانستند و به همین دلیل طبیعت برایشان جایگاه مفهومی و معنایی مقدسی داشت تا جایی که باغ ایرانی را ابداع کردند.در دوره ای که تمدن های دنیا به خصوص مسیحیان نسبت به طبیعت موضع منفی داشته و طبیعت را جایگاه شیطان می دانستند، ایرانیان اقدام به ساخت پردیس کردند. نگاه ایرانی ها به طبیعت صرفا کارکردی نبود و همیشه  فضایی ها را با استفاده از عناصر طبیعی اعم از گل و درخت برای تامل و خلوت کردن با نقطه برتر هستی ایجاد می کردند.یعنی عالم معنوی را از طبیعت جدا نمی کردند و نگاه آنان به طبیعت معنایی بود.پس از اسلام نیز این دیدگاه تشدید شد و تمام هستی و طبیعت آیات الهی شد، خداوند هرجا می خواهد خود را معرفی کند می گوید به آسمان نگاه کن ، به زمین نگاه کن و حتی سوره های قرآن هم با عناصر طبیعت نامگذاری شده است و قرآن به طلوع فجر قسم می خوردکه یک حالت طبیعی است. این نگاه در فضاهایی که میسازیم هم می بایست منعکس شود.

وی با اشاره به چمن کاری زمین های خاکی توسط شهرداری اظهارکرد مدیریت شهری ما فکر می کند که خاک زباله است و چمن خوب است، ما باید بفهمیم که خاک،آب، سنگ و درخت همه زیبا هستند و این عناصر طبیعت هرکدام معنای خاص خود را دارند که شایسته توجه است.

در ایجاد پارک‌ها و باغ‌های جدید معماری منظر مغفول مانده است

منصوری در بخش دیگری از سخنانش  به اراضی عباس آباد اشاره کرد و گفت: در این اراضی باغ های زیادی با نام های متفاوت ایجاد شده اما من معتقدم که اقدام موفقی محسوب نمیشود زیرا در طراحی و مدیریت آنها تخصصی به نام معماری منظر به رسمیت شناخته نشده است.باید دانست که الزاما کسی که خوب طراحی معماری میکند معمار منظر نیست و این مشکل معماران است که نسبت به خاک ، سنگ و آب تصور و درک معمار منظر را ندارند.

وی ادامه داد مطالبات ما در اقدامات جدید ، مطالبات کیفی است و ما دیگر نمیخواهیم 16 متر سرانه فضای سبزمان را 160 متر برسانیم ، مطالبه ما باغ هایی در خور تمدن ایران البته  نه با تقلید از گذشته بلکه با تخصص و دانش جدید است. به همین منظور باید بپذیریم که هر معماری نمی تواند معمار منظر باشد معمار منظر کسی است که مفاهیم پایه منظر را بشناسد و بتواند آن ها را مدیریت کند.

وی در پایان سخنانش از  رییس سازمان پارک های شهر تهران خواست تا  اقداماتی را که به منظور هویت بخشی به فضاهای سبز انجام شده یا قرار است انجام شود را تشریح کند.

مختاری در خصوص اقدامات انجام شده اظهار داشت ما چارت فضای سبز تهران را تغییر دادیم و در این چارت یک  اتاق فکر متشکل از اساتید عالی رتبه کشور در حوزه فضای سبز را دعوت کردیم  که هر دو هفته یکبار جلسه تشکیل می دهند و نسخه ای را برای فضای سبز می نویسند و ما برای اجرا به مناطق 22 گانه ابلاغ می کنیم، همچنین در این راستا یک کمیسیون فنی تشکیل داده ایم که اساتید معماری دانشگاه های کشور در‌آن حضور دارند.

وی ادامه داد در گذشته به دلیل عدم وجود مدیریت واحد شهری، مناطق 22 گانه به صورت سلیقه ای و موازی فعالیت می کردند در حالیکه سیاستگذار و متولی فضای سبز باید یک دستگاه مشخص با تخصص لازم باشد تا نسخه اصلی را بپیچد و برای اجرا به مناطق بدهد.

۱۷ محله تهران فاقد پارک هستند

وی در خصوص توزیع عادلانه فضای سبز در شهر تهران اظهار کرد تهران 374 محله و  2238 پارک دارد اما 17 محله تهران فاقد پارک است و این درست نیست، برخی مناطق دارای 50 متر سرانه فضای سبز هستند و برخی  مانند مناطق مانند 8،7، 10، 17، 12 زیر 10 متر سرانه فضای سبز دارند که قرار است تا پایان سال این تبعیض رفع شود.

رییس سازمان پارک های شهر تهران با اشاره به دلیل از بین رفتن درختان 100 ساله خیابان ولیعصر گفت یکی از دلایل، ساخت پیاده روها بود که در فرایند یکنواخت سازی آن، ریشه برخی درختان قطع شد،‌جاری بودن فاضلاب 48 منزل  در خیابان ولیعصر دلیل دیگری برای از بین رفتن درختان بود و در نهایت بتون کردن نهر این خیابان مانع رسیدن آب به ریشه های درختان شد و تمام این اقدامات بدلیل عدم وجود مدیریت واحد شهری صورت گرفت. اما اکنون برای اجرای هر طرحی ابتدا باید آن طرح در کمیسیون فنی بررسی و سپس برای اجرا ابلاغ شود.

در بخش پایانی جلسه علی اعطا در پاسخ به این سوال منصوری که  شورای  شهر تهران به عنوان دستگاه نظارتی و سیاستگذاری شهر چه تمهیدی برای هدایت اقدامات شهرداری به سمت ایجاد فضای سبز هویتمند دارد؟ گفت: ما در تهران 5 فرصت عمده در اختیار داریم تا بتوانیم در حوزه منظر موقعیت ها و هویت های جدید خلق کنیم ; اول دره های تهران است که در اسناد بالا دست آمده و یک امر تثبیت شده به لحاظ ضوابط و مقررات است و در حال حاضر موضوع ساماندهی دره های تهران در دوکمیسیون شهرسازی و محیط زیست در حال پیگیری است.

موضوع دوم کمربند سبز تهران است که تاکنون صرفا از زاویه پوشش گیاهی مورد توجه قرار گرفته  و متخصصین منظر در این حوزه نادیده گرفته شده اند ، اخیرا در کمیته معماری بدنبال ترویج این مساله هستیم. موضوع سوم توسعه یا ایجاد پلازاهای شهری است که در برنامه سال 97  قرار دارد تا مبانی نظری این کار تدوین شود.چهارمین موضوعی که شورا دنبال می کند و شهرداری فعلی نسبت به آن توجه جدی نشان داده، تبدیل باغ های خصوصی به فضای سبز عمومی است. ابتدا باید باغ ها تملک و سپس توسط معماران منظر طراحی شوند.در نهایت  تشکیل پاتوق های محلی.اما در نظرگرفتن سه نکته برای سیاست گذاری این فرصت ها ضروری است: یک، هر اقدامی که انجام می دهیم باید بین آن و مردم پیوند ایجاد شود .دوم حضور متخصصان معماری منظر می تواند تضمین کننده قرائت جدید از هویت های بومی ما باشد.سوم تناسب فضای سبز ایجاد شده متناسب باشد با اقلیم ما است.برای هرکدام ازین نکات سرفصل های جداگانه ای در شورا باز کردیم; کاری که انجام میدهیم از جنس برنامه ریزی و سیاست گذاری است; اما چنانچه لازم باشد تا تعیین تکلیف اجرایی هم ورود میکنیم.