مقدمه
«مسکن مهر» یکی از مهمترین اقدامات دولت نهم جمهوری اسلامی ایران برای تأمین مسکن اقشار کمدرآمد به شمار میآید. گستردگی مقیاس و حجم بالای تولید مسکن در کل کشور گذشته از نقاط قوت و ضعف آن، بخشی از تاریخ شهرسازی کشور ما را تشکیل خواهد داد که قابل تأمل و بررسی است. اما همواره تفاوت ملموسی بین نگرش عوامل ذینفوذ مانند مدیران دولتی، پیمانکاران و مهندسین مشاور با دیدگاه جامعه دانشگاهی کشور و از سویی دیدگاه بهره‌برداران اصلی آن، یعنی مردم، وجود دارد. لذا در اینجا سعی شده است به مطالعه نقطه نظرات متفاوت ایشان پرداخته شود که از طریق انجام مصاحبههای تخصصی بدست آمده است. تفاوت زاویه دید هریک از گروههای مذکور و در مواردی عدم همگرایی آنها در نقد حاضر قابل تأمل است.
نقطهنظرات عوامل ذینفوذ (مدیران دولتی، مهندسان مشاور و پیمانکاران)
از نظر مدیران دولتی، که در فرآیندهای تصمیمگیری برای ساختوساز مسکن مهر بهنظر بیش از هر گروه دیگری دخیل بودهاند، مزیت مسکن مهر نسبت به سایر برنامه‌ها کاهش قیمت تمام‌شده به‌دلیل ساختوساز انبوه، استفاده از فن‌‌‌آوری‌های نوین، نظارت بر فرآیند ساخت و جذب سرمایه‌های کوچک، برشمرده شده است. مهندسین مشاور نیز که عموماً وظیفه برنامهریزی، طراحی و نظارت بر اجرای پروژه را دارند، معتقدند در خصوص مکانیابی و فرآیند تهیه طرح مسکن مهر، هماهنگی لازم با طرح‌های فرادست صورت نگرفته که منجر به عدم دسترسی به عملیات زیربنایی تأسیسات شده است. اما از نظر اغلب پیمانکاران با توجه به نقشه‌های مصوب، تیپ‌بودن آنها، مساحت کم و طراحی متراکم داخلی مجموعه‌ها، امکان هیچ‌‌گونه تغییری در آینده برای ساکنین از نظر فضای داخلی و سازه در نظر گرفته نشده است. همچنین عده‌ای از پیمانکاران نیز معتقدند چنانچه اجرای پروژه‌ها توسط خود مردم و نه انبوه‌سازان انجام شود، در بهبود و ارتقای پروژه مؤثر خواهد بود.
نقطهنظرات جامعه آکادمیک (اساتید دانشگاه)
با وجود اینکه اساتید دانشگاهی نقش چندانی در فرآیندهای برنامهریزی و اجرای مسکن مهر نداشتهاند، لیکن ارزیابی‌های ایشان در زمینه نحوه اجرا و برداشت‌های شخصی‌شان حائز اهمیت است و میتواند راهگشایی برای پروژههای مشابه در آینده باشد. از دیدگاه اساتید دانشگاهی باتوجه به شرایط زمانی و تعجیل در طراحی و شکل یکپارچه مسکن مهر در بیشتر شهرها، نه تنها از نظر اقلیمی بلکه از جنبه اجتماعی و سایر مسایل شهری هیچ تناسبی وجود نداشته است. همچنین اکثریت اساتید بر این باورند طراحی مسکن مهر نتوانسته حس تعلق به مکان و تعامل محیطی را در ساکنین به‌وجود آورد. عدم رعایت حریم‌ها به‌خصوص حریم پمپ بنزین‌ها، نزدیکی بلوک‌ها بهم و گاهی اشراف آنها به یکدیگر، عدم رعایت خط آسمان، بستن دیدهای مهم و استفاده از رنگ به‌جای نماسازی تنها به دلیل کم‌کردن هزینه‌ها از مشکلات دیگر مطرح شده است.
نقطهنظرات ساکنان مسکن مهر
براساس مطالعات صورت‌گرفته بر ساکنین مسکن مهر، نکته جالب در این است که گرچه عوامل متعددی موجب نارضایتی ساکنین شده‌اند که از آن جمله می‌توان به نبود شبکه معابر، منظر نامناسب شهری، نبود مبلمان شهری، وجود بوی فاضلاب، عدم روشنایی و نبود امنیت محیط اشاره نمود؛ اما با توجه به اینکه اکثر ساکنین مسکن مهر سابقاً مشکل بی‌مسکنی یا بدمسکنی داشته‌اند، در مجموع از سکونت در این واحدها (نسبت به شرایط قبلی خود) راضی هستند. ازسوی دیگر، در اغلب موارد در صورتی که از نظر مالی به سطح بهتری دست یابند محیط مذکور را ترک خواهند کرد. همچنین یکی از مهمترین دغدغه‌های مهم ساکنان (به ویژه نسل جوان) برچسب‌خوردن سکونت در واحدهای مسکن مهر و شهرت فضا به عنوان مسکن حمایت‌شده توسط دولت بوده، که شایسته است برنامه‌ریزان مسکن را به فکر وادارد که آیا تفکیک فیزیکی و اجتماعی اقشار کمدرآمد و ایزوله‌نمودن آنها نسبت به توانمندسازی و مکانیابی مسکن درون شهری گزینه مناسبی است یا خیر؟
نتیجه و پیشنهاد
همانطور که مشخص شد در نگاه اول، بیشتر عوامل ذینفوذ نگاهی صرفاً کالبدی و غیر اجتماعی به مسکن مهر دارند و از مشکلات اقتصادی و تأمین منابع تا اجرای آن صحبت می‌کنند؛ جامعه آکادمیک و دانشگاهی اما نگاهی تعدیل شده و توأم به مسایل کالبدی، زیست محیطی و اجتماعی دارند و در نهایت ساکنان به عنوان بهره‌برداران اصلی پروژههای مسکن مهر مسائلی را لمس می‌کنند که دو گروه قبلی از آنها غافل مانده‌اند. در واقع آنان با توجه به استطاعت مالی خود به نوعی به رضایت کاذب رسیده‌اند و در صورت نیل به وضعیت مالی بهتر محیط را ترک گفته و در واقع حس تعلقی به محیط مسکونی خود ندارند.
لذا بهنظر میرسد علاوه بر وجود مشکلات پروژههای مسکن مهر که عمدتاً ناشی از تعجیل در فرآیند ساخت و عدم مکانیابی صحیح پروژههاست، مسئله اصلی درنظرنگرفتن تمایلات و نیازهای فرهنگی و اجتماعی ساکنان، عدم ایجاد حس تعلق و ارتقای شهرت و خوشنامی محیط مسکونی به عنوان مأمن و مسکن شهروندان است. لذا شایسته است ضمن ورود دولت برای تأمین مسکن اجتماعی با هزینه حداقل و نظارت بر تولید آن، فرآیند تولید مسکن، بیشتر به سمت ارائه مشوق‌های مالی و توانمندسازی ساکنان همراه با مشارکت اجتماعی آنان و براساس ترجیحاتشان پیش برود.
منابع
- ضابطیان، الهام. (1392). مستندسازی مسکن مهر. گزارش طرح پژوهشی. تهران: مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، وزارت راه و شهرسازی
- عکس: نسیم آنلاین
الهام ضابطیان، دانشجوی دکتری شهرسازی پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر، ezabetian@yahoo.com