سازمان زيباسازي شهر تهران چند صباحي است كه توجه ويژه‌اي به هنرهاي موقتي در شهر تهران نشان مي‌دهد تا با هنرهاي غيرمانا در ايجاد تغيير چهره شهر موثر باشد. رویداد هنری «بهارستان» (سالانه هنرهای شهری بهار تهران) نیز در همین راستا در بخش‌های مجسمه، هنرهای محیطی، گرافیک، نقاشی دیواری و تخم‌مرغ‌های نوروزی، همزمان با ایام نوروز در تهران برگزار شد. رویکرد آن حضور و مشارکت هنرمندان در فضاسازی خلاقانه محیط شهری از طریق آفرینش هنری تعریف شده است. در بخش مجسمه‌سازی و هنرهای محیطی فراخوان این رویداد آمده‌ بود که هنرمندان می‌توانند از شیوه‌های متنوع بیان هنری نظیر چیدمان، فضا سازی، حاضر و آماده، مداخله در فضاهای شهر، اجرا، گرایشات تعاملی، نور، صدا و …. استفاده کنند و به مسایل زیست محیطی نیز توجه داشته باشند. در این بخش ۱۵۷ هنرمند آثار خود را در خیابان ولیعصر از میدان راه‌آهن تا میدان تجریش، بلوار کشاورز و خیابان انقلاب ارائه کرده‌اند.

نکته مورد بررسی در این نقد کاربرد واژه «هنر محیطی» برای بخشی از آثار ارائه شده در این رویداد، بخصوص در بخش مجسمه می‌باشد. کاربرد این عبارت در نظرات مسئولین در این رابطه نیز مشاهده شد. شاید به واسطه پیچیده بودن این مفهوم باید برای رویداد‌های خاصی که با هدایت شهرداری تهران به اجرا در می‌آید عناوین جدید و متناسبی را برگزید.

هنر محیطی در دهه 60 متولد شد و بیش از هر چیز بازگشت به طبیعت را نشان می‌داد.¹ (قلعه، 1383: 74) هنر محیطی می‌کوشد تا مخاطب را متوجه مسائل زیست محیطی نماید و نوعی ارائه اثر در دل طبیعت به منظور ارتباط مستقیم با مخاطب است. دو رویکرد اصلی و متفاوت در این هنر مطرح می‌باشد:

1- هنری که مخاطب را در بر می‌گیرد و از هنر وابسته به معماری نشات گرفته است. (لغت‌نامه‌ی آکسفورد) در این هنر ابژه طوری امتداد پیدا می‌کند که فضای اطراف خود را در بر‌گیرد.

2-دخل و تصرف در محیط طبیعی به گونه‌ای که عناصر عادی به رویدادی بدل شوند. هنر محیطی (Environmental Art) بیشتر روابط بیرونی در محیط اطراف، رابطه با تأثیرات متغیر زیست محیطی در طبیعت و آلودگی محیطی را در بر می‌گیرد.

حال باید دید با توجه به نوع ارتباطی که هنر و محیط می‌توانند با هم برقرار کنند، عمده آثار ارائه شده در رویداد بهارستان در دسته بندی هنر محیطی قرار می‌گیرد یا نه. رابرت ایروین² چهار نوع رابطه را كه هنر می‌تواند با محیط خود داشته باشد طبقه‌بندی كرده است:

«-غالب بر محیط: آثار این طبقه ارتباط خاصی با محل اجرایشان ندارند.

– همساز با محیط: این آثار از لحاظ مقیاس، تناسب و جای‌گذاری با محیط مطابقت دارند.

– ویژه محیط: گرچه از ابتدا هنرمند اثر را برای ارائه در مكانی ویژه در ذهن می‌پرورد، اما باز آثار ویژه‌ محیط به كارنامه‌ (آثار پیشین) هنرمند ارجاع می‌دهند.

-مشروط به محیط: در این طبقه اثر هنری همه سرنخ‌هایش را از محیط اطراف می‌گیرد.

با توجه به تقسیم‌بندی ایروین، هنر محیطی یا باید ویژه‌ محیط باشد یا مشروط به محیط.» (قلعه، 1389، 74)

در حالی که بسیاری از آثار ارائه شده به رویداد بهارستان در حیطه هنر مفهومی و چیدمان قرار می گیرند و زیر مجموعه هیچ کدام از تعاریف متداول هنر محیطی قرار نمی گیرند. به خصوص که این آثار در شهر ارائه شده اند و به سختی می توانند در محیط شهری با طبیعت ارتباط برقرار کنند. به استثنای آثاری که در پارک ها و فضاهای سبز شهری اجرا شده اند و با اینکه در تعامل با محیط بکر طبیعی نیستند تا حدودی به مفهوم رایج هنر محیطی نزدیک ترند. در واقع در رویداد بهارستان شاهد ژانرهای بسیار متنوع و متفاوتی بودیم که مطمئنا نمی توان همگی آن ها را تحت نام کلی هنر محیطی طبقه بندی نمود. شاید عنوان هنر شهری بیشتر بتواند گویای کارکرد اغلب این آثار باشد. البته در عنوان این رویداد و نیز در رویکرد فراخوان این نکته لحاظ شده بود. اما در برخی بخش‌ها به‌خصوص بخش «مجسمه‌سازی و هنرهای محیطی» این مورد بی توجهی قرار گرفته بود. همچنین در بسیاری از پوشش های خبری این رویداد حتی هنرمندانی که درباره آن اظهار نظر کرده بودند از واژه هنر محیطی بهره گرفتند.

پی نوشت:

1-هنر محیطی دربرگیرنده‌یland art, eco vention, ecological art, eco art, earthworks earth art,art in nature, نیز می باشد.

2-Robert Irwin

منابع:

– قلعه، رضا(1389) هنر محیطی، ماهنامه تخصصی منظر ، شماره هفتم ، خرداد 1389، ص 74-75.

http://zibasazi.ir/fa/shahrvandi/item/3843– بازیابی شده در تاریخ 15/1/95

منبع تصاویر:

http://www.ana.ir/photo/92097

گلناز کشاورز، پژوهشگر دکتری پژوهش هنر پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر، golkeshavarz@gmail.com