چندی پیش در انتهای اتوبان یادگار امام، منطقه 9 تهران، المان شهری جدیدی کارگذاشته شد. مهرنوش مردی‌ها، طراح این اثر، در توضیح این در سایت زیباسازی نظراتی ارائه داد که مهم­ترین بخش آن نیز به عنوان تیتر خبر جانمایی این المان انتخاب شد.¹ وی گفت:«کلیت اثر من بر اساس یک سری فرم­‌های منحنی و ترکیب آن با شبکه­‌های توخالی شکل گرفته است که بازی نور و سایه را به وجود می­‌آورد. این اثر اشاره‌­ای به فرم­­‌های گنبدی شکلی دارد که پس زمینه­‌ مذهبی را در خود جای داده‌­اند و هم افرادی که پس‌­زمینه مذهبی داشته باشند این برداشت را از چنین سازه‌­ای خواهند داشت. این هنرمند مجسمه­‌ساز گفت: بازی نور و سایه در این اثر صرفاً زیبایی بصری ایجاد می‌­کند و تنها به عنوان یک المان در مسیر دریافتی مذهبی به ذهنم رسیده است و خاصیت المان این است که مخاطب را درگیر می­‌کند.»² این سازه­ آهنی به واسطه فراخوانی مذهبی طراحی شده است که سازمان زیباسازی شهر تهران برگزار نمود.

آثار هنر شهری به جهت مخاطب محور بودنشان، چنانچه بخواهند معنایی فراتر از فرم و رنگ و زیبایی را به مخاطب منتقل کنند باید خود گویای پیام خود باشند و نیازی به توضیح از طرف کارفرما و یا خالق اثر وجود نداشته باشد. تشریح معنایی که می­توان از یک اثر هنر شهری استنباط کرد باید بر عهده­ی مخاطب اثر باشد.  المان نصب شده در اتوبان یادگار امام در برخورد اول و ارزیابی زیبایی­شناسانه نمی­تواند ارتباطی با پیشینه­‌های مذهبی مردم تهران برقرار کند. چنانچه منظور از پس‌­زمینه­ی مذهبی در این اثر به طور مشخص مذهب اسلام با توجه به مخاطبین مسلمان آن باشد، اثر موفقی محسوب نمی­‌شود. فرم­‌های انتخاب شده برای این طرح الزامی در مخاطب برای دریافت معنایی مذهبی ایجاد نمی­کند. فرم نیم­کره­ بالای طرح ارتباطی با فرم گنبدهای متاخر هنر اسلامی که آشنای مسلمانان امروزی است، ندارد و چنانچه اندکی با تاریخ معماری ایران آشنایی داشته باشیم می­دانیم که این فرم گنبد به هنر ساسانی و معماری چارتاقی ارتباط دارد. به عنوان نمونه می­توان به  مقبره­ امیراسماعیل سامانی در بخارا اشاره کرد که در دوره سامانیان با الهام از معماری ایران باستان ساخته شده و گنبد آن به شکل یک نیمکره کامل است.  

صرف وجود فرمی محدب در قسمت بالای یک سازه معنای مذهبی به آن تزریق نمی­کند. برای مخاطب عام که آشنایی با تاریخ هنر ایران ندارد مواجهه با این فرم صرفاً المانی مدرن را یادآوری می­کند که برخی عناصر شهری چون مربع­‌هایی شبیه به پنجره­‌های مدرن برج­‌های شهری نیز بیش از پیش مدرن بودن آن را گوشزد می­‌کند.فرم های استوانه­‌ای سیلو مانند در این سازه نیز مجدداً یادآور فرم­‌های معماری مدرن است. کلیت این اثر می­تواند به واسطه­‌ی فرم نیم کره بالای آن، نقش گلی که به صورت منفی بر روی کره ایجاد شده و رنگ مسی­ یادآور هنرهای سنتی ایران، هنری  پست مدرن تلقی شود، اما دریافت مذهبی از این اثر حتماً نیاز به تشریح هنرمند و آگاهی از سیاست­‌های سازمان زیباسازی شهر تهران دارد. حتی در انتخاب جنس المان نیز توجهی به تلاش برای نمود پیشینه­ مذهبی در آن نشده است. این تنها فرم نیست که می­تواند بیانگر باشد، بلکه جنس اثر هنری نیز حامل معناهایی مهم برای مخاطب است. آهن می­تواند جنسی مناسب برای المان­‌های شهری باشد اما چنانچه از مصالحی چون آجر و کاشی، که بیشتر یادآور معماری مذهبی هستند بهره برداری می­‌شد، اثر به مفهوم مورد نظر کارفرما نزدیک­تر بود. رنگ انتخابی نیز با وجود مذهبیبودن برای مفاهیم مذهبی کاربردی ندارد. به این ترتیب این اثر نه به لحاظ فرم، نه جنسیت و نه رنگ نمی­تواند پس زمینه‌­ای از مذهب در خود داشته باشد.

 ضمناً بیان این موضوع که افرادی با پس‌­زمینه مذهبی می‌­توانند برداشتی مذهبی از چنین سازه‌­ای داشته باشند این ابهام را به وجود می­‌آورد که اگر دریافت مذهبی اتفاق نیفتد، پس شخص دارای پیشینه­ مذهبی نیست. به این ترتیب  معنایی به اثر اطلاق شده و استدلال صحت وجود این معنا که باید در خود اثر یافت شود به مخاطب واگذار شده است. عدم ارتباط بصری این المان با محیط پیرامون خود و به این ترتیب عدم تقویت حس مکان معضل دیگری است که سبب می­‌شود این اثر به عنوان هنر شهری اثری موفق محسوب نشود. درگیر شدن مخاطب با اثر که به عنوان نقطه قوت آثار المان شهری در نظر گرفته می­‌شود و مورد نظر هنرمند این اثر نیز بوده است، از بعد درگیری مثبت یا منفی قابل ارزیابی است. عدم ارتباط مکان با اثر در شهر عملاً درگیری منفی بین مخاطب و اثر برقرار می­کند. با توجه به مشاوره­ سازمان زیباسازی با هنرمند برای جانمایی اثر³ لازم بود در صورت محدودیت مکان­‌های انتخابی تغییراتی در طرح متناسب با فضای تعریف شده برای آن صورت می‌­پذیرفت. در آثار مخاطب محور می­توان انتظار برداشت­‌های متفاوت و متعددی از یک اثر داشت. اما چنانچه مخاطب محور بودن این اثر مورد توجه هنرمند نبوده و از پیش تلاش­ شده تا مفهومی مذهبی در آن القا شود، پس بستر سوق دادن مخاطب به این مفهوم نیز باید در اثر فراهم می­‌شد. نیت و هدف از طراحی اثری هنری لزوماً به معنای نمود پیدا­کردن منظور هنرمند در اثر نیست. مرتبط­ کردن اثری هنری با ایده‌­هایی که مخاطب از طریق رویت اثر قادر به درک آن­ها نیست می­‌تواند در حکم تزریق و چسباندن مفاهیم به اثر باشد. چنین روشی در طراحی و انتخاب آثار هنر شهری مقبول نبوده و نیازمند توضیح نوشتاری قابل رویت و واضحی در کنار اثر است. تلاش برای تفسیر اثر از جانب هنرمند و یا کارفرما به‌گونه‌­ای متفاوت از داشته‌­های اصلی اثر، علاوه بر تخطئه مخاطب، شان و هویت واقعی اثر را نیز تحت تاثیر قرار می­دهد.

پی­‌نویس:

1- تیتر خبر: «فرم گنبدی شکلی که پس زمینه‌­ای مذهبی دارد»

2-به نقل از سایت: www.zibasazi.ir/fa/urban-arts/item/9762-

3- این هنرمند مجسمه­ ساز گفت: «این اثر به واسطه­ فراخوانی مذهبی طراحی شد که سال گذشته سازمان زیباسازی شهر تهران آن را منتشر کرده بود و من در جای‌نمایی آن دخالتی نداشتم. اما این اقدام با مشاوره­ خود من صورت گرفت.» به نقل از www.zibasazi.ir/fa/urban-arts/item/9762-