غفلت از باغسازی ایرانی در تاریخ باغسازی جهان
مراسم رونمایی کتاب”تاریخ باغسازی جهان” به تالیف حشمت اله متدین عضو هیات علمی دانشگاه تهران در گالری نظرگاه با حضورمجتبی انصاری عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس، سیدامیر منصوری عضو هیات علمی دانشگاه تهران،آزاده شاهچراغی عضو هیات علمی دانشگاه آزاد علوم و تحقيقات تهران، لادن اعتضادی عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد.
سیدامیر منصوری در ابتدای این مراسم گفت: ما ایرانی‌ها همیشه پروژه‌ای برای تحقیق غربی‌ها درباره ایران و هنر و تمدن شرق بودیم اما این کتاب یک اقدام متقابل توسط یک شرقی برای خوانش باغ‌های جهان است که این موضوع، ارزش آن را افزون می‌سازد.
در ادامه آزاده شاهچراغی به عنوان اولین سخنران این مراسم گفت: امروز آنقدر بحران‌های محیطی زیاد شده که مساله باغسازی اهمیت بیشتری پیدا کرده است. در این بین به نظر می‌رسد شناخت قبلی کافی نبوده و باید این شناخت عمیق‌تر شود. در این کتاب با ریتم تند، نکات عمیقی مطرح شده و من بیشتر نادانسته‌های خود را در این کتاب پیدا کردم. حجم کتاب بسیار مناسب است و دارای نثر بسیار شیوا و نظم در ارایه مطالب است که مطالعه آن را لذت بخش می‌کند.
نمایش قدرت در باغسازی
وی با بیان اینکه با خواندن این کتاب سوالاتی به ذهنم رسید اظهار داشت: کدامیک از باغ‌سازی‌ها قدیمی‌تر هستند؟ این کتاب براساس یک نظمی از گذشته به حال آمده و از بین‌النهرین آغاز شده و برای من جالب است که بدانم باغسازی بین‌النهرین قدیمی‌تر است یا باغسازی ایرانی؟ در این کتاب باغ ایرانی قبل از باغ‌های یونان آمده و این در حالی است که غربی‌ها باغسازی را از یونان شروع می‌کنند و تاثیر باغسازی ایرانی در باغسازی یونانی را نادیده می‌گیرند.
این استاد دانشگاه افزود: همچنین در اینجا باغسازی شرقی قبل از باغسازی غربی مطرح شده در حالیکه هر دو باغسازی همزمان شکل گرفته‌اند و می‌خواهم بدانم علت اینکه باغ‌های شرقی قبل از باغ‌های غربی آمده چیست؟ باغسازی در عصرکشاورزی نوعی قدرت و توانمندی بانیان بوده است. بنابراین مساله باغ فقط مساله نظم دادن به عناصر طبیعی نیست بلکه در لایه‌های زیرین آن نوعی شکوه، فکر، هوش، قدرت و اراده می‌بینیم.
غفلت از باغسازی ایرانی در مقایسه با باغسازی جهان
مجتبی انصاری نیز با بیان اینکه ساختار باغسازی ایران در سطح جهان تعریف شده است اما در کتاب‌های باغسازی که در جهان نوشته شده به این موضوع توجهی نشده گفت: باغسازی ایرانی در مقایسه با باغسازی جهان مغفول واقع شده است اما در این کتاب از نگاه یک محقق به باغسازی ایرانی به خوبی اشاره شده است. ما نمی‌خواهیم مدعی شویم که ایرانیان شروع کننده باغسازی در جهان بوده‌اند اما در فرهنگ کهن، الگوی برخی از باغ‌ها مانند باغ‌های معلق از باغسازی ایران گرفته شده است.
وی ادامه داد: تصاویر بسیار خوبی برای کتاب انتخاب شده است و انتشار کتاب بصورت دیجیتال از نکات مثبت آن است.
سیدامیر منصوری در ادامه در خصوص انتشار کتاب تاریخ باغسازی جهان به صورت Ebook توضیح داد: بدلیل افزایش قیمت ارز و تصاویر رنگی کتاب که چاپ نفیس را می‌طلبد، هزینه چاپ بسیار بالا برآورد شد و ممکن بود بدلیل قیمت بالا، دانشجویان نتوانند این کتاب را بخرند و این کتاب تبدیل به یک کتاب لوکس شود. بنابراین ما تصمیم گرفتیم کتاب بصورت Ebook منتشر شود و هدفمان قرارگیری کتاب در اختیار همگان بود. صرفاً برای آرشیو و کتابخانه‌ها بصورت چاپ دیجیتال منتشر شده است.
لادن اعتضادی دیگر سخنران این مراسم با بیان اینکه این کتاب آنقدر جذاب است که مخاطب با آن مانوس می‌شود اظهار داشت: تاریخ در حوزه معماری، شهر، منظر و باغسازی معمولاً موضوعات کسل کننده‌ای به نظر می‌آید اما هنر این است که کلاس‌ها و کتاب‌های تاریخ آنقدر جذاب باشند که کسل‌کننده نباشند. این کتاب بدلیل وجود تصاویر متنوع و خاص جذاب است .
وی تصریح کرد: نظام فصل‌بندی کتاب دارای منطق است. کتاب‌های تاریخ معمولاً کرنولوژی است و بعضاً موضوعی؛ اما بهترین آنها کرونولوژیکال موضوعی است که این کتاب دارای این ساختار است. از عصر باستان شروع شده و از مصر به یونان طبق روال کلاسیک کتاب‌های تاریخ تمدن غربی پیش رفته است. در بخش باغ‌های یونانی بخوبی انواع باغ‌ها بیان شده است اما یک نکته خیلی مهم که باید تاکید می‌شد اینست که یونانی‌ها باغسازی نداشته‌اند.
تفاوت باغسازی با باغداری
عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی بیان داشت: غیرممکن است در جاهایی که سنت‌های کشاورزی وجود داشته، باغ پدید نیاید اما اینکه چه نوع باغی باشد مهم است. ما در مواردی در باغسازی، باغ‌هایی داریم که نظامند نیستند و باغ میوه هستندکه نام آنها را باید مزرعه گذاشت. البته در لابه لای آنها هم مشاهده می‌شوند که باغسازی انجام شده است. پس ما یک باغسازی داریم و یک باغداری و یونانی‌ها باغداری داشتند نه باغسازی. وی ادامه داد: وقتی ما روی باغ ایرانی تحقیق می‌کنیم متوجه می‌شویم که باغ‌های ما در مدیریت نظام آب نقش داشته‌اند اما یونانی‌ها این نظام را نداشتند.
لادن اعتضادی افزود: رومی‌ها تحت تاثیر اسکندر به باغسازی روی می‌آورند در حالی که یونانی‌ها باغداری داشته‌اند نه باغسازی. وقتی در تمدن و فرهنگی پدیده‌ای وجود نداشته باشد، واژه‌ای برای آن ندارند بنابراین وقتی پدیده از بیرون به آن وارد می‌شود آن واژه هم با آن می‌آید. در یونان “پارادیسکه” وجود دارد که ریشه آن در مفاهیم باغ ایرانی است.
عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی با بیان این پیشنهاد که لازم است ساختار کتاب در ابتدای کتاب توضیح داده شود گفت: از نظر من اولین جمله کتاب که در مقدمه آمده است “نخستین باغ ها از صحراها شروع شده است” درست نیست. چرا که این ترجمه دیدگاه‌های غربی است که ما را سرزمین‌های صحرایی می‌دانند. براساس ادعای این کتاب نخستین باغ‌ها از بین‌النهرین شروع شده اما بین‌النهرین صحرا نیست و به نسبت اروپا سرزمینی بسیار حاصلخیز و پر آب است. سپس در همان مقدمه آمده است که اروپایی‌ها اگر می‌خواستند چیزی روی زمین ایجاد کنند اعم از بناها تا باغ‌ها، ابتدا مجبور بودند که باتلاق‌ها را خشک و درختان را قطع کنند تا آفتاب را داشته باشند اما سرزمین‌های شرق آفتاب را داشته و باتلاق نداشته‌اند. آنها خاک حاصلخیز و آب فراوان هم داشته‌اند بنابراین به کار بردن واژه صحرا درست نیست.
وی در خصوص باغ‌شهرها بیان کرد: باغ‌شهر پدیده‌ای مدرن بعد از انقلاب صنعتی، با ویژگی‌های برنامه‌ریزی‌های اقتصادی و نه ویژگی‌های شهر سبز است. در اروپا هم، باغ‌شهر به عنوان شهر سبز شناخته شد و سپس آن را به شهرهایی که درخت داشته باشند تعمیم دادند. اما منظور از باغ‌شهر، شهری است که ساختار باغ را به ساختار شهر تبدیل کرده باشند نه شهری که سبز است.
چهارباغ لزوماً چهاربخشی نیست
اعتضادی ادامه داد: موضوع دیگر که باید به آن توجه کنیم موضوع چهارباغ یا باغ چهاربخشی است و اینکه لزوماً باغ ایرانی چهاربخشی نبوده و اینکه چهارباغ لزوماً چهاربخشی نیست و چهارباغ یک مفهوم است و بیشتر معنی باغ‌های سلطنتی و باغ‌های کامل را دارد.
پشت هر باغسازی یک ایدئولوژی است
وی افزود: من به این نتیجه رسیده‌ام که ما در تاریخ نباید دنبال سلسله تاثیر و تاثر باشیم و من مخالف این هستم که بگوییم باغ‌های مصری مبنای تمام باغ‌های دنیا است چراکه پشت هرکدام از باغ‌ها یک ایدئولوژی متفاوت است.
نگاه اروپایی‌ها به باغ معرفت شناسانه است
در ادامه این مراسم سیدامیر منصوری عضو هیات علمی دانشگاه تهران با اشاره به کتاب “تاریخ باغسازی جهان” گفت: نکته‌ای که در این کتاب نظر من را جلب کرد اینست: در این کتاب اولین بار است که ما دیگران را خوانش می‌کنیم در حالی که تا کنون موضوع خوانش دیگران بودیم. این کتاب در مواجهه با باغ‌های جهان یک کار هستی شناسانه است در صورتی که رویکرد رایج کتاب‌های تاریخ باغ جهان رویکرد معرفت شناسانه است. تفاوت این دو نگاه هم اینست که نگاه هستی شناسانه دنبال کشف چگونگی پدیده ها نیست بلکه دنبال کشف خود پدیده است. ایرانی‌ها در باغسازی متمرکز روی فرم باغ نبودند که آب، گیاه و آسمان در آن چگونه باشد. تفاوت فرم در آن کم است و علت این است که آن ها محو هستی باغ بودند نه دنبال چیستی. اما اروپایی‌ها باغ را اقتباس کردند و هستی آن را نگرفتند. نگاهشان یک نگاه معرفت شناسانه است یعنی دنبال طبقه‌بندی اشکال و فرم بودند.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران با اشاره به تصاویر این کتاب گفت: تصاویر این کتاب طی سفرهایی که دست‌اندرکاران به کشورهای دیگر داشته اند، گرفته شده و هیچکدام اینترنتی و گرفته شده از کتاب‌های دیگر نیست و من وقتی در این عکس‌ها دقت می‌کنم می‌توانم نگاه هستی شناسانه عکاس را ببینم و ما یک قرائت جدید از باغ‌های جهان را در این کتاب می‌بینیم.
حشمت اله متدین، مولف کتاب تاریخ باغسازی جهان درباره کتاب گفت: این کتاب کمی محتاط است. شالوده ابتدایی این کتاب جزواتی بود که من سرکلاس به شاگردانم می‌گفتم اما برای نگارش کتاب متوجه شدیم که باید به مقولات دیگری هم بپردازیم. تصمیم گرفتیم بخش‌های کتاب را به سمتی ببریم که شرق نزدیک یا شرق وسط در بحث ما بیشتر مطرح شود و آنچه در کتاب‌های دیگر بود را تا حدی به چالش بکشیم.
وی ادامه داد: چند مرحله طول کشید تا به نمونه اولیه رسیدیم و با عجله‌ای که داشتیم بخش‌هایی از این کتاب تا حدی مسکوت ماند. من تحقیق ویژه‌ای در مورد باغ‌های ایرانی انجام داده‌ام که بصورت جداگانه کتابی در این مورد منتشر خواهم کرد.
متدین در خصوص اینکه چرا نظام این کتاب از بین‌النهرین شروع شده بعد به مصر و ایران سپس به جهان شرق و اسلام رسیده و در آخر وارد دنیای غرب شده تصریح کرد: این روند عمدی بود، چراکه من دنبال تاثیرپذیری هستم. اتفاق‌های مهم معماری و هنری در دنیا می‌توانند در یک زمان یا چند زمان با هم ارتباط داشته باشند یا می‌توانند نداشته باشند. من دوست داشتم تاثیر بین النهرین در مصر را بیشتر ببینم اما مستندات زیادی در مورد بین النهرین نداریم.
وی ادامه داد: درخصوص یونان هم باید پرسید آیا باغسازی را بر قامت معماری دوختن یا بالعکس و یا اینکه توام با هم ایجاد شدند؟ بنظر سومی درست است. درست است که هنر باغسازی در یونان وجود نداشته و هیچ مدرکی هم وجود ندارد جز باغستان‌های اطراف مدارس، اما بازهم اگر قدرت معماری یونان را ببینیم نمی‌توانیم بگوییم باغسازی نداشته‌اند.
این استاد دانشگاه با اشاره به لغت باغ‌شهر توضیح داد: من معتقدم در ایران یک باغ‌شهر تیموری داریم. شهری است که به دستور تیمور، توسط جنگل‌ها و باغ‌ها محصور شده و این یک تعبیر باغ‌شهر است و تعبیر دیگر برای سه شهر شیراز و اصفهان و دیگری کابل است که مملو از باغ و پارک است. در آن جا باغ به عنوان عنصر غالب به نظام شهری قدرت داده است.
متدین همچنین در خصوص چهارباغ گفت: من معتقدم در مکتبی که از هند شروع می‌شود و تا مصر و بین‌النهرین ادامه می‌یابد، قدرت هندسه مرکزگرایی نسبت به قدرت مکانیزم محورگرایی دیده شده است. نمونه آن چهارباغ و چهارطاقی است و ما می‌بینیم که ایرانی‌ها به یک آرامش مرکزی رسیده بودند. بنابراین شاید خیلی عجیب نباشد که ایرانی‌ها دوست داشتند باغ‌هایشان را نیز مرکزگرا ببینند اما شرایط جغرافیایی و اقلیمی اجازه نمی‌داد این مرکزگرایی را همیشه داشته باشند.
