کارگاه تخصصی

«مهرابه»‌ها در نقاط مختلف ایران به دو گروه معابد غاری (طبیعی و دست‌کند) و چارتاقی قابل تقسیم است که معمولا بر بلندای کوه یا دامنه آن و در جوار چشمه، رودخانه و درخت کهنسال قرار دارند. این مکان‌ها و بناها که از گذشته تا کنون همواره زیارتگاه زائران از جمله زرتشتیان و مسلمانان بوده است؛ برخی به مسجد و کثیری به امامزاده و مقابر پیران و بزرگان دینی منسوب بوده و بعضأ امروز نیز به نام آتشکده مشهورند.
معرفی، بررسی و تحلیل این اماکن مقدس که در گذر زمان مأمن و ملجاء مردم بوده‌اند، بر سیر تداوم و تحول امر قدسی و پای‌بندی به باورها و آیین و آداب برگرفته از آن گواهی خواهد داد. 

اسناد تاریخی از قدمت زمانی مـــهـر در هزاره دوم پیش از میلاد می‌گویند. بیشتریــن دوام این آیین براساس شاهنامه فردوســی به دوران فریدون شـاه می‌رسد. هرچند مظاهر آن تا به امروز حتی در بیخبری از ریشه‌ها و پیشینه آن  نزد عوام بر‌‌‌‌‌‌‌‌‌جای مانده است امــروز رد‌پا و نشانه‌هایی از کیش مــهـر با گذشت چند هـزاره در میان بازمانده‌هایی از فرهنگ و تمدن ایرانی آشکار است. علاوه بر اسـناد مکتوب و تاریــخ‌دار که به یقـین دال بر اســتنباط‌ و نتیجه‌گـیری‌هاست، عناصر و بقایایی به صورت غیرمسـتقیم نیز نشانه‌ای از ماندگاری مــهـر برجای گذارده‌اند. نقشهایی چون نقش قالی، زبان خاموشی که ‌توانسته مُهر مِهر برپیشانی تاریخ ایران حک کند. این مجال سعی دارد رد آیین مهر و عناصر وابسته به آن را در ایران از طریق نقش و نگارهای فرش جستجو کند.

این پژوهش آیین مهر را به روایـت شاهنامه فردوسی در قالب داستان و روایات نمادین مربوط به باورهــای مـردم ایران مورد بررسی قرار داد. از آن‌جـا که استــوره‌ها مولــد اندیشه، تخیل و دانــش نخستین اقوام باستــانی و بیانگر آرمان‌های بشــری هستند، شناخــت اساتــیر ایـــران در بازنمایی هویـــت و فرهنگ نیاکان نقش مهمی دارند؛ «مـــهـــر» استوره کهن اریایی نماد نــور و فروغ خورشیـــد و دارای ویژگی‌هایی چـون حامی راستــگویان وجنگ جویان، دشمن نیرنگ و دروغ و ایـزد عهد و پیمان است و آیین او بخش مهمی از تاریخ ایـران باستـان را تشکیل می‌داده است.

صابئین مندایی اعضای قوم-دینی هستند که سرزمین مادری ایشان در جنوب غربی ایران (خوزستان) و در عراق (منطقه بین‌النهرین) قرار دارد. ایشان مردمانی امروزی با گنجینه‌ی مکتوبی از متون دینی و آیین و سنت‌های باستانی هستد که مبنای هویت متمایز فرهنگی ایشان است. سنت دینی مندایی مبتنی بر یک کیهان‌شناسی دوقطبی براساس تقابل آسمان و زمین، و نور و تاریکی بنا شده است؛ که متناسب با مناسک مندائی، حلال و حرام‌های دینی، سازه‌های آئینی و چشم‌انداز عبادتگاه‌های ایشان متبلور می‌شود. در این نشست، علاوه بر آشنایی کلی با این مردم، به طور ویژه ساختار سازه‌های دینی و چشم‌انداز محل اجرای مناسک آنان به مثابه باز‌نمودی از جهان‌بینی مندائی مورد بررسی قرار گرفت.

قرن‌هاست که در سرزمین شمالی میان رودان و کوهستان‌های صعب‌العبور آن ناحیه، مردمانی کردزبان با آیینی خاص زندگی می‌کنند. آنها پیرو مجموعه‌ای از آیین‌های باستانی ایران و میان رودان هستند که باورهای خود را چون گوهری گرانبها پنهان و پوشیده داشته و خود را «ایزدی» می‌نامند. پس از گسترش اسلام در ایران ارتفاعات کوهستان های هولوان و سنجار را پناهگاه خود ساختند تا بتوانند به کیش باستانی خود حفظ کنند؛ آنها مردمی راستگو، دلیر و بر عهد و پیمان خود استوارند. در این نشست به معرفی عقاید و برخی آداب و رسوم آنان اشاره شد.

با کشف غار کلماکره در پاییز ۱۳۶۸ ش. اشیا باستانی مکشوفه ی آن زینت بخش موزه‌های ملی ایران، فلک الافلاک، ایلام و موزه ملی تبریز و موزه‌های برون مرزی لوور، بریتانیا، متروپولیتن، میهو – توکیو و مجموعه های خصوصی شد. حجم گسترده اشیا سیمین و زرین منسوب به این غار به جهت هنر و فن‌آوری‌های بی‌بدیل باعث شد تا کلماکره از جانب باستان‌شناسان و مورخان ششمین گنجینه بزرگ جهان نام‌گذاری شود. رویکرد اصلی این پژوهشگران تحلیل مفهومی نقش مایه نمادین و اساطیری کلماکره بوده است. این پژوهش با نگاهی دیگر به معرفی غار کلماکره پرداخت و کارکرد آیینی را در ارتباط با نیایشگاه «مهر» مطرح ساخت.

سنگ‌نگاره‌های ساسانی بیانگر نکته‌های مهمی از مذهب، هنر، فرهنگ و رویدادهای تاریخی دوران ساسانی است. حجاران چیره‌دست این بخش ارزشمند از تاریخ سیاسی ‌ـ مذهبی و اجتماعی ایران را بر صخره‌های خاموش جان بخشیده به گونه‌ای که موجب عبرت آیندگان باشد. این نقش‌ها اسناد معتبری برای پژوهندگان تاریخ و فرهنگ ایران به شمار می‌روند که تا کنون ۳۶ سنگ‌نگاره شناسایی شده‌ است. در دو دهه اخیر بقایای دو نقش تخریب شده با تصویر انسانی به دست آمده که شخصیت آنها به درستی مورد شناسایی قرار نگرفته، در این گفتار به بررسی و معرفی آنها پرداخته ‌شد.

شهر تاریخی مجموعه‌ای از عناصر محیطی و معماری و شهرسازی مربوط به فعّالیت و سکونت و نیایش ساکنین آن بوده است که در چهار‌چوب آمایش سرزمین به شیوه سنّتی آن در بستر طبیعی استقرار و توسعه یافته است. شهر تاریخی تبلور کالبدی تعامل گروه انسان‌ها با محیط طبیعی بوده و تجلی فرهنگ حاکم بر رفتار و زندگی ساکنین آن در طول تاریخ است. بدین‌سان اسقرار شهر تاریخی نه تابع صرف موقع و مقرّ جغرافیایی که متأثر از شرایط طبیعی – محیطی، تاریخی و فرهنگی و بالطبع آنها اقتصادی محدوده فراتر است که منظر فرهنگی نامیده می‌شود و در طی توسعه و رشد خود ساختار فرهنگی تاریخی و طبیعی خود را شکل می‌دهد که شناخت آن گام مهمی در جهت برنامه‌ریزی برای فردای آن است.

هند و ایران با سابقه روابط فرهنگی و تمدنی از حدود ۳۰۰۰ تا ۲۵۰۰ ق.م. دارای مشترکاتی از جمله در معماری و شهرسازی هستند. زبان فارسی، صنایع دستی و هنرهای معاصر ایران بر هند تاثیرگذار بوده و شاهکارهای هنر ایران و بناهای عظیم در شهرهای بزرگ هند دلالت از دوران پرشکوه این روابط دارد. تعدادی از شهرهای جنوب هند توسط ایرانیان بنا شد و هنر معماری ایرانی قرن ها بر این منطقه حاکم بود، به طوری که امروز شاهد اوج آمیختگی هنرمعماری ایرانی و هندی هستیم.

معماری نشانه بصری از گرایش یک کشور و جهت‌گیری اجتماعی آن است. مسجد جدید ر- ایکا نمونه خوبی از نقش پس‌زمینه‌های اجتماعی و فرهنگ سیاسی بستر یک اثر معماری در شکل‌گیری یک اثر معماری موفق است. این مسجد که می‌توان آن را فصل مشترکی از معماری خاورمیانه و اروپایی به حساب آورد، نخستین مسجدی است که بعد از فروپاشی حکومت عثمانیان در منطقه مدیترانه ساخته شده است. تمرکز این تحقیق بر روی منظر شهری، کارکرد خاص فضاها و کانسپت‌های شکل دهنده به طرح در منظر مدیترانه و فرهنگ آن و همچنین نگرش کلی کرواسی به گرایشات منطقه‌ای مسلمانان به عنوان بخشی از فرهنگ سیاسی آن کشور در مقایسه با کشورهای همسایه آن است.

معابد اناهیتا در ایران کدامند و معماری آنها چگونه بوده است؟ در سرزمین کهن ایران که کشاورزی شریان حیاتی و اساس زندگی، اقتصاد و معیشت مردم بود، ستایش اناهیتا، الهه آبها و باروری از اهمیت شگرفی برخوردار شد.در‌حالی‌که متون تاریخی و پژوهش های موجود راجع به معماری معابد الهه اناهیتا اغلب عاری از تحلیل های دقیق و علمی است، نگاهی نو به این معابد و ارایه تصویری مستند و علمی بر پایه یافته‌های باستان‌شناسی و تحلیل‌های نظری برای روشنی‌بخشیدن به افق تمدن ایران ضروری است.

شاهنامه فردوسی حاوی اسناد ارزشمندی در هنر و فرهنگ ایران باستان است که کشف آنها مستلزم دانش و تأمل است. کنکاشی هدفمند در خصوص چگونگی معماری و شهرسازی پیش از اسلام، خواننده را به کشف جزییاتی نائل می‌آورد که شهر سیاوش‌کرد نمونه‌ای از آنهاست.

آیا می توان «کیفیت» یک منظره را سنجید؟ «منظر» خوب چیست؟ معیار ما چیست؟ واقعیت این است که ما همواره در حال «داوری» محیط پیرامون مان هستیم، آگاهانه یا ناآگاهانه، برخی پدیده‌ها را می‌پسندیم و برخی را به شدت طرد می کنیم. اما چگونه می توان قضاوتی علمی و مبتنی بر معیارهای عام ارائه کرد؟ «ارزیابی منظر» به دنبال پاسخ به این سوالات است.

از ابتدای انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ موضوعی تحت عنوان “شهر اسلامی” و “شهرسازی اسلامی” در محافل مختلف مطرح گردید. آیا اینک بعد از سه دهه می توانیم با نگاهی مجدد به این موضوع و برای ترسیم افق و چشم انداز مناسبی برای شکل دهی به “شهر آینده” در ایران به یک جمع بندی قابل قبول دست یابیم؟

مهر، در فرهنگ ایران مظهر خیر است. هر آنچه خوبی است از او ریشه گرفته است. ترکیب واژه‌های زبان فارسی که از “مهر” مشتق شده از جمله “مهربان” با صفات خوب و خیر همراه است. مهر، نام آیینی فراگیر در ایران باستان بوده که در ربط با خورشید و نور برقرار بوده و علاوه بر نفوذ در سرزمین‌های غربی، تا امروز نیز بسیاری از آیین‌های ایرانی را از خود متأثر ساخته است. چرا ایرانی ها در وضع چنین آیینی پیشگام بوده اند؟ آیا سرزمین ایران با خورشید نسبت خاصی دارد؟ تأثیرات این نسبت در فرهنگ ایران چیست؟

هنر باغ ایرانی عارفانه و قدسی است و وجود ذات معنایی در آن در عینیت عناصر و جان در باغ ایرانی جلوه می کند. باغ ایرانی آئینه ای است که فرهنگ و تاریخ ایرانی را در خود منعکس می کند. باغ ایرانی هویت و احساس ایرانی را می نمایاند.

هندوئیسم از آغاز تاکنون تغییرات بسیاری داشته و در سیر نزولی خود،‌ به بت‌پرستی انجامیده است. برهما در همه اشیا از قبیل سنگ یا فلز، یا آدمی موجود است و در همه چیز تجلی دارد به خصوص اگر در سنگ یا فلزی به صورت برهمن متجلی شده باشد.

باغ‌های تاریخی بخشی از منظر فرهنگی و در واقع دستاورد فرهنگی هر جامعه محسوب می‌شوند که با توجه به لایه‌های تاریخی و فرهنگی نهفته در آنها تنها حفظ و مرمت کالبد و عناصر فیزیکی کافی نیست. بلکه انتقال این ارزش‌های فرهنگی مستلزم حضور انسان در فضا و درک آن است.

هنگاهی که از منظری تازه به باغ‌های چینی و ایرانی بنگریم و به بررسی شباهت‌ها و تفاوت‌هایشان به مثابه دایره‌المعارف شناخت هر فرهنگ بپردازیم، باغ‌های ایرانی را با وجود نمادها و مفاهیم پیچیده، دارای ساختاری ساده و مشخص می‌یابیم. حال آنکه باغ‌های چینی با وجود مفاهیم نسبتا ساده، دارای ساختار پیچیده‌ای هستند.

ساکنان شهر منحصر به آدم‌ها نمی شوند. در همسایگی ما درخت‌ها و حیوانات هم زندگی می‌کنند و رابطه زیادی میان ما و آنها برقرار می‌شود. شهر، نام فضایی است که این رابطه در آن پدید می‌آید. برای فهم شهر باید همسایه‌هایمان را بشناسیم. گربه‌ها و کلاغ‌های تهران همسایه‌های ما در شهر تهران هستند. همه ما با هم منظر سکونت در تهران را می‌سازیم.

دانش، از دیرباز در سرزمین ایران ستوده شده و در میان ایرانیان باستان، دانشمندانی می زیستند که بر دانش دوره اسلامی تأثیرگذار بوده‌اند. چنانچه ریشه بسیاری از دانش‌های دنیای معاصر را می‌توان در ایران باستان یافت.

روستاهایی که آدم‌ها در دل زمین ساخته‌اند توسط درختانی احاطه شده‌اند. اما آدم‌ها باقی نمی‌مانند در حالی که چرخه مرگ و حیات پیوسته در جریان است. درختان مذکور، حامل صورت‌ها و بدن انسان‌هایی هستند که در آنجا زیسته‌اند. این‌ها در همه صحنه‌ها از زندگی و تاریخ حکایت می‌کنند.

ایرانیان از دیرباز به شکل و الگوی فضایی سه قسمتی اعتقاد داشتند شامل بالا، پایین و وسط. در این الگو، بالا یا “بر” یا “‌ور” نماد بلوغ، آگاهی، پختگی و سعادت بوده است. این الگو در فرهنگ ایرانی می‌تواند نام “ورهنگ” بگیرد که در شکل‌دهی به فضاهای خرد و کلان نیز نقش دارد.

بنا به نظراتی که در دوره معاصر مطرح شده و امروزه شهرت زیادی یافته است باغ‌های صفوی را نمونه چهارباغ ایرانی به شمار می‌آورند. در حالی که شواهد باغ‌های موجود و مستندات تاریخی از حاکمیت الگوی ویژه‌ای در هنر باغ‌سازی دوره صفویه حکایت می‌کند که نشان می‌دهد چهارباغ باغی نیست که چهاربخشی باشد.

بسیاری از زیارتگاه‌های «سنه» که به نام امامزاده، شیخ، سید، پیر، درویش، بابا، باوه و … خوانده می‌شود؛ مکان‌های مقدسی است که پیش از اسلام نیایشگاه بوده و یا به واسطه مزار فردی مقدس و محترم تقدس مکانی یافته‌است.مکان‌های مقدس یا زیارتگاه‌های سنندج در سه گروه؛ مجموعه‌های آرامگاهی، قبرستان و آرامگاه و نیز زیارتگاه‌های منفرد، جای می‌گیرند.

شاهنامه فردوسی را باید تاریخ ایران از کهن‌ترین روزگار تاریخ آریایی، در قالبِ نماد و رمز دانست که با دقتی بسیار، توجه ایرانیان به ثبت تاریخ کهنشان و اهمیتی که بر حفظ آن می‌دادند را به ثبت‌ رسیده است. به گونه‌ای که با مطالعه دقیق شاهنامه می‌توان بسیاری از اسرار چگونگی شکل‌گیری فرهنگ و تمدن آریاییان را تشخیص داد. از جمله این اسرار می‌توان به مسئله چگونگی تمایل آریاییان به یکجانشینی و سپس تشکیل شهر‌ها اشاره کرد.

آتشکده سرخ خانه باکو،در طول زمان مرمت شده و موارد استفاده گوناگونی یافته است. در دوره ای توسط مهاجرین هندو به عنوان معبد آگنی و یا جوالاجی مورد استفاده قرار گرفته است. اما با توجه به نمونه‌های چارتاقی در خاک ایران، این بنا را باید اصالتاً ایرانی، ساسانی دانست.

شخصیت کورش به عنوان اولین بنیانگذار و مدافع حقوق بشر چون دیگر شخصیت‌های تأثیرگذار در طول تاریخ، نه تنها از داستان پردازی‌ها به دور نبوده، بلکه مورخینی چون هردوت، مطالبی گفته‌اند که علاوه بر اینکه صحت آنها با توجه به مدارک باستان‌شناسی محل ابهام دارد، بلکه باعث می‌شود که دیگر روایت‌هایشان نیز با قدری تأمل و درنگ مورد بازخوانی قرار گیرند. در این نشست با ظرافتی قابل تحسین، به خوانش دوباره روایت‌های موجود از شخصیت کورش با توجه به اسناد و شواهد پرداخته شد.