هدف این نگاره، نقدی بر روند نوسازی و بهسازی مساکن فرسوده سکونتگاههای روستایی است تا از این طریق بتواند حقیقت روند کُند بازسازی و نوسازی مساکن روستایی را به مسئولین گوشزد نماید. از یک طرف، مسکن جا و مکانی است که مستقیماً با زندگی انسان ارتباط دارد و به تبع آن، هر چه مسکن از مطلوبیت و کیفیت لازم برخوردار باشد، در جهت رفع اولین نیاز انسانی یعنی سرپناه است، بنابراین اهمیت پرداختن به آن بر کسی پوشیده نیست. از طرف دیگر مسکن روستایی در عین سادگی از پیچیدگیهای زیادی تحت مولفه های اقتصادی- معیشتی، اجتماعی- فرهنگی و جغرافیایی- اقلیمی شکل می گیرد، لذا می طلبد که در نوسازی و یا بهسازی آنها به این مولفه ها توجه شود. اینکه مسکن روستایی در قیاس با مسکن شهری از استحکام و پایداری کمتری برخوردار است، از سوی محققین روستایی بر آن مهر تایید زده شده است. به هر حال انسان ساکن در هر جوامعی از جمله سکونتگاههای روستایی دارای حقی است که از یک سقف بالای سر مستحکم و مقاومی برخوردار باشد که آرامش روانی را به وی و تمامی اعضای خانواده القاء نماید. گذشته از کیفیت مواد و مصالح و شیوه های ساخت و ساز حاکم بر مسکن روستایی، از موارد مهمی که آرامش روانی ساکنین سکونتگاههای روستایی را برهم می زند، حوادث قهری طبیعی و در راس آن زلزله است که با توجه به مکان گزینی فلات ایران بر روی گسلهای متعدد، هر از گاهی موجبات تخریب مساکن در شهرها و روستاها شده که با تدقیق بر آمارهای موجود، میزان تخریب مساکن روستایی در هنگام بروز زلزله به مراتب بیش از مساکن شهری را نشان می دهد. براساس مطالعات زمينشناختي، حدود 97 درصد از شهرها و روستاهاي كشور ما در معرض خطرات ناشي از وقوع زلزله ميباشد. لذا به نظر می رسد مهمترین اقدام سازمانهای مسئول در امر بهبود وضعیت مسکن روستایی، نوسازی و بهسازی آنهاست.
از یک طرف، بررسی وضعیت نوسازی و بهسازی مسکن روستایی کشور نشان میدهد که ایران دارای 5 میلیون و 300 هزار واحد مسکن روستایی است که حدود 63 درصد از مساکن روستایی یعنی 3 میلیون و 295 هزار واحد از آنها نیاز به بازسازی فوری دارد. حدود 2 درصد آنها یعنی معادل 81 هزار واحد در سالهای بین 1376 تا 1384 بازسازی شدند که این رقم بازسازی در سالهای بین 1384 تا 1392 به یک میلیون و 624 هزار واحد یعنی معادل 31 درصد بود. این در حالی است که از سال 1392 رقم بازسازی مسکن روستایی اُفت شدید داشته و به 200 هزار واحد در هر سال رسیده که تنها 4 درصد از کل مسکنهای روستایی را پوشش میدهد. این در حالی است که مقاوم سازی خانه های روستایی اولویت دولت هند در سال 2017 میلادی بود که موفق شد تعداد 5 میلیون واحد مسکونی روستایی را بازسازی کند و در سال آینده میلادی تصمیم به بازسازی 10 میلیون واحد مسکن روستایی را دارد. از طرف دیگر، تجربههای زلزله در کشور ما نشان میدهد که مسکنهای روستایی شدیداً آسیبپذیر بوده و حدود 63 درصد از آنها با کوچکترین زلزلهها به طور کامل تخریب میشوند. این عوامل نشان می دهند که اولاً بایستی در بحث مقاوم سازی مساکن روستایی به دلیل آمار بالای مساکن نیازمند مقاوم سازی و ثانیاً سرعت بخشی به جریان مقاوم سازی را به دلیل آسیب پذیر بودن آنها در برابر بلایای طبیعی علی الخصوص زلزله را سرعت زیادی باید بخشید. زیرا حوادثی به این شکل، اصلاً خبر نمی دهند و احتمال پیدایش آن در هر زمان و مکانی وجود دارد. نوسازی و بهسازی مساکن روستایی استان اردبیل نیز از این روند کُند مستثنی نیست. بر اساس آمار مرکز آمار ایران در سال 1395، استان اردبیل با جمعیت روستانشین به تعداد 404236 نفر، دارای تعداد 120481 مسکن روستایی می باشد که با لحاظ کردن درصد نیاز به نوسازی مسکن در کل روستاهای کشور، تعداد کل مساکن روستایی نیاز به نوسازی یا بهسازی در استان اردبیل به 74698 مسکن می رسد که از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب استان اردبیل توزیع شده است. ضمن اینکه با تدقیق در آمارهای سازمان زلزله نگاری کشور، استان اردبیل به دلیل قرارگیری در حوزه خطر زیاد، نیاز به توجه زیاد برای پرداختن به بحث نوسازی و بهسازی بافت های فرسوده روستایی را دارد. چرا که زلزله های سالهای گذشته همچون زلزله سال 1375 استان اردبیل که منجر به کشته شدن حدود ۱۱۰۰ نفر و تعداد زخمیان ۲۶۰۰ نفر و تعداد بیخانمان شدگان نیز ۳۶۰۰۰ نفر اعلام شده و در 136 روستا موجب تخریب مساکن روستایی را فراهم کرده بود، می تواند گوشزدی برای مردم و مسئولین استان اردبیل در پرداختن به موضوع مهم نوسازی و بهسازی مساکن روستایی باشد.
در جمع بندی کلی به نظر می رسد، بحث بازسازی مساکن فرسوده روستایی نیازمند دو جنبه مهم است که یکی مردم ساکنین در این مساکن بوده و بایستی تمهیداتی اندیشیده شود تا مردم قبل از وقوع حوادث به فکر مقاوم سازی مساکن فرسوده خود باشند و جنبه دیگر آن، توجه و حمایت های مسئولین از آن می باشد که با تصمیمات جدی سعی در حمایتهای مادی و معنوی از ساکنین و ارائه تسهیلات ارزان قیمت تشویقی در این مسیر، گامهای اساسی را بردارند. زیرا بستر حاکم بر سرزمین ایران با گسل های پرخطر، مهمترین و عینی ترین دلیل بر پرداختن به نوسازی و مقاوم سازی اصولی مساکن سکونتگاههای روستایی با تدقیق بر مولفه های فوق الذکر است و لاغیر.
نمایی از مسکن روستای تخریب شده بر اثر زلزله کرمانشاه در سال 1396
نمایی از مسکن روستای نوسازی شده روستایی در هندوستان 2017